DIDASCALIA
INCIPIT TERENTI PHORMIO: ACTA LVDIS ROMANIS
L. POSTVMIO ALBINO L. CORNELIO MERVLA AEDILIBVS
CVRVLIBVS: EGERE L. AMBIVIVS TVRPIO
L. HATILIVS PRAENESTINVS: MODOS FECIT FLACCVS
CLAVDI TIBIIS INPARIBVS TOTA: GRAECA APOLLO
DORV EPIDICAZOMENOS: FACTA IIII C. FANNIO
M. VALERIO COS.
C. SVLPICI APOLLINARIS
PERIOCHA
Chremetis frater aberat peregre Demipho
relicto Athenis Antiphone filio.
Chremes clam habebat Lemni uxorem et filiam,
Athenis aliam coniugem et amantem unice
fidicinam gnatum. Mater e Lemno aduenit
Athenas; moritur; uirgo sola (aberat Chremes)
funus procurat. Ibi eam uisam Antipho
cum amaret, opera parasiti uxorem accipit.
Pater et Chremes reuersi fremere. Dein minas
Triginta dant parasito, ut illam coniugem
haberet ipse: argento hoc emitur fidicina.
Vxorem retinet Antipho a patruo adgnitam.
PERSONAE
(PROLOGVS) HEGIO, CRATINVS, CRITO: ADVOCATI
DAVOS SERVOS, GETA SERVOS,
ANTIPHO ADVLESCENS, DORIO LENO
PHAEDRIA ADVLESCENS, CHREMES SENEX
DEMIPHO SENEX, SOPHRONA NVTRIX
PHORMIO PARASITVS, NAVSISTRATA MATHONA
(CANTOR)
PROLOGVS
Postquam poeta uetu' poetam non potest
retrahere a studio et transdere hominem in otium,
maledictis deterrere ne scribat parat;
qui ita dictitat, quas ante hic fecit fabulas
tenui esse oratione et scriptura leui:
quia nusquam insanum scripsit adulescentulum
ceruam uidere fugere et sectari canes
et eam plorare, orare ut subueniat sibi.
quod si intellegeret, quom stetit olim noua,
actoris opera mage stetisse quam sua,
minu' multo audacter quam nunc laedit laederet
[et mage placerent quas fecisset fabulas].
Nunc siquis est qui hoc dicat aut sic cogitet:
"uetu' si poeta non lacessisset prior,
nullum inuenire prologum posset nouos
quem diceret, nisi haberet cui male diceret",
is sibi responsum hoc habeat, in medio omnibus
palmam esse positam qui artem tractent musicam.
Ille ad famem hunc a studio studuit reicere:
hic respondere uoluit, non lacessere.
Benedictis si certasset, audisset bene:
quod ab illo adlatumst, sibi esse rellatum putet.
De illo iam finem faciam dicundi mihi,
peccandi quom ipse de se finem non facit
nunc quid uelim animum attendite: adporto nouam
Epidicazomenon quam uocant comoediam
Graeci, Latini Phormionem nominant
quia primas partis qui aget is erit Phormio
parasitu', per quem res geretur maxume
uoluntas uostra si ad poetam accesserit.
Date operam, adeste aequo animo per silentium,
ne simili utamur fortuna atque usi sumus
quom per tumultum noster grex motus locost:
quem actori' uirtus nobis restituit locum
bonitasque uostra adiutans atque aequanimitas.
ACTVS I
DAVOS
Amicu' summu' meus et popularis Geta
heri ad me uenit. Erat ei de ratiuncula
iampridem apud me relicuom pauxillulum
nummorum: id ut conficerem. Confeci: adfero.
Nam erilem filium eiu' duxisse audio
uxorem: ei credo munus hoc conraditur.
Quam inique comparatumst, i qui minus habent
ut semper aliquid addant ditioribus!
Quod ille unciatim uix de demenso suo
suom defrudans genium conpersit miser,
id illa uniuorsum abripiet, haud existumans
quanto labore partum. Porro autem Geta
ferietur alio munere ubi era pepererit;
porro autem alio ubi erit puero natalis dies,
ubi initiabunt. Omne hoc mater auferet:
puer causa erit mittundi. Sed uideon Getam?
GETA DAVOS
GE. Siquis me quaeret rufu' ... DA. Praestost, desine. GE. Oh
at ego obuiam conabar tibi, Daue. DA. Accipe, em:
lectumst; conueniet numeru' quantum debui.
GE. Amo te et non neglexisse habeo gratiam.
DA. Praesertim ut nunc sunt mores: adeo res redit:
siquis quid reddit magna habendast gratia.
Sed quid tu es tristis? GE. Egone? Nescis quo in metu et
quanto in periclo simu'! DA. Quid istuc est? GE. Scies,
modo ut tacere possis. DA. Abi sis, insciens:
quoius tu fidem in pecunia perspexeris,
uerere uerba ei credere, ubi quid mihi lucrist
te fallere? GE. Ergo ausculta. DA. Hanc operam tibi dico.
GE. Seni' nostri, Daue, fratrem maiorem Chremem
nostin? DA. Quidni? GE. Quid? Eiu' gnatum Phaedriam?
DA. Tam quam te. GE. Euenit senibus ambobus simul
iter illi in Lemnum ut esset, nostro in Ciliciam
ad hospitem antiquom. Is senem per epistulas
pellexit modo non montis auri pollicens.
DA. Quoi tanta erat res et supererat? GE. Desinas
sic est ingenium. DA. Oh regem mi isse oportuit!
GE. Abeuntes ambo hic tum senes me filiis
relinquont quasi magistrum. DA. O Geta, prouinciam
cepisti duram. GE. Mi usu uenit, hoc scio:
memini relinqui me deo irato meo.
Coepi aduorsari primo: quid uerbis opust?
Seni fideli' dum sum scapulas perdidi.
DA. Venere in mentem mi istaec: "namque inscitiast
aduorsu' stimulum calces". GE. Coepi is omnia
facere, obsequi quae uellent. DA. Scisti uti foro.
GE. Noster mali nil quicquam primo; hic Phaedria
continuo quandam nactus est puellulam
citharistriam, hanc ardere coepit perdite.
Ea seruiebat lenoni inpurissimo,
neque quod daretur quicquam; id curarant patres.
Restabat aliud nil nisi oculos pascere,
sectari, in ludum ducere et redducere.
Nos otiosi operam dabamus Phaedriae.
In quo haec discebat ludo, exaduorsum ilico
tonstrina erat quaedam: hic solebamus fere
plerumque eam opperiri dum inde iret domum.
Interea dum sedemus illi, interuenit
adulescens quidam lacrumans. Nos mirarier;
rogamu' quid sit. "Numquam aeque" inquit "ac modo
paupertas mihi onu' uisumst et miserum et graue.
Modo quandam uidi uirginem hic uiciniae
miseram suam matrem lamentari mortuam.
Ea sita erat exaduorsum neque illi beniuolus
neque notu' neque uicinus extra unam aniculam
quisquam aderat qui adiutaret funu': miseritumst.
Virgo ipsa facie egregia". Quid uerbis opust?
Commorat omnis nos. Ibi continuo Antipho
"uoltisne eamu' uisere?" Alius "censeo
eamu': duc nos sodes". Imus uenimus
uidemu' uirgo pulchra, et quo mage diceres,
nil aderat adiumenti ad pulchritudinem:
capillu' passu, nudu' pes, ipsa horrida,
lacrumae, uestitu' turpis: ut, ni uis boni
in ipsa inesset forma, haec formam exstinguerent
ill' qui illam amabat fidicinam tantummodo
"satis" inquit "scitast"; noster uero ... DA. Iam scio:
amare coepit. GE. Scin quam? Quo euadat uide.
Postridie ad anum recta pergit: obsecrat
ut sibi eiu' faciat copiam. Illa enim se negat
neque eum aequom facere ait: illam ciuem esse Atticam,
bonam bonis prognatam: si uxorem uelit,
lege id licere facere: sin aliter, negat.
Noster quid ageret nescire: et illam ducere
cupiebat et metuebat absentem patrem.
DA. Non, si redisset, pater ueniam daret?
GE. Ille indotatam uirginem atque ignobilem
daret illi? Numquam faceret. DA. Quid fit denique?
GE. Quid fiat? Est parasitu' quidam Phormio,
homo confidens: qui illum di omnes perduint!
DA. Quid is fecit? GE. Hoc consilium quod dicam dedit:
"lex est ut orbae, qui sint genere proxumi,
is nubant, et illos ducere eadem haec lex iubet.
Ego te cognatum dicam et tibi scribam dicam;
paternum amicum me adsimulabo uirginis:
ad iudices ueniemu': qui fuerit pater,
quae mater, qui cognata tibi sit, omnia haec
confingam, quod erit mihi bonum atque commodum;
quom tu horum nil refelles uincam scilicet:
pater aderit: mihi paratae lites: quid mea?
Illa quidem nostra erit". DA. Iocularem audaciam!
GE. Persuasit homini: factumst: uentumst: uincimur:
duxit. DA. Quid narras? GE. Hoc quod audis. DA. O Geta,
quid te futurumst? GE. Nescio hercle; unum hoc scio,
quod fors feret feremus aequo animo. DA. Placet:
em istuc uirist officium. GE. In me omni' spes mihist.
DA. Laudo. GE. Ad precatorem adeam credo qui mihi
sic oret: "nunc amitte quaeso hunc; ceterum
posthac si quicquam, nil precor". Tantummodo
non addit: "ubi ego hinc abiero, uel occidito".
DA. Quid paedagogus ille qui citharistriam,
quid rei gerit? GE. Sic, tenuiter. DA. Non multum habet
quod det fortasse? GE. Immo nil nisi spem meram.
DA. Pater eius rediit an non? GE. Nondum. DA. Quid? Senem
quoad exspectati' uostrum? GE. Non certum scio,
sed epistulam ab eo adlatam esse audiui modo
et ad portitores esse delatam: hanc petam.
DA. Numquid, Geta, aliud me uis? GE. Vt bene sit tibi.
Puer, heus. Nemon hoc prodit? Cape, da hoc Dorcio.
ANTIPHO PHAEDRIA
AN. Adeon rem redisse ut qui mi consultum optume uelit esse,
Phaedria, patrem ut extimescam ubi in mentem eius aduenti uenit!
Quod ni fuissem incogitans, ita eum exspectarem ut par fuit.
PH. Quid istuc? AN. Rogitas, qui tam audaci' facinori' mihi conscius sis?
Quod utinam ne Phormioni id suadere in mentem incidisset
neu me cupidum eo inpulisset, quod mihi principiumst mali!
Non potitus essem: fuisset tum illos mi aegre aliquot dies,
at non cotidiana cum haec angeret animum, PH. Audio.
AN. Dum exspecto quam mox ueniat qui adimat hanc mi consuetudinem.
PH. Aliis quia defit quod amant aegrest; tibi quia superest dolet:
amore abundas, Antipho.
Nam tua quidem hercle certo uita haec expetenda optandaque est.
Ita me di bene ament ut mihi liceat tam diu quod amo frui,
iam depecisci morte cupio: tu conicito cetera,
quid ego ex hac inopia nunc capiam et quid tu ex ista copia
ut ne addam quod sine sumptu ingenuam, liberalem nactus es,
quod habes, ita ut uoluisti, uxorem sine mala fama palam:
beatu', ni unum desit, animu' qui modeste istaec ferat.
Quod si tibi res sit cum eo lenone quo mihist tum sentias.
Ita plerique ingenio sumus omnes: nostri nosmet paenitet.
AN. At tu mihi contra nunc uidere fortunatus, Phaedria,
quoi de integro est potestas etiam consulendi quid uelis
retinere amare amittere; ego in eum incidi infelix locum
ut neque mihi sit amittendi nec retinendi copia.
Sed quid hoc est? Videon ego Getam currentem huc aduenire?
Is est ipsus. Ei, timeo miser quam hic mihi nunc nuntiet rem.
GETA ANTIPHO PHAEDRIA
GE. Nullus es, Geta, nisi iam aliquod tibi consilium celere reperis,
ita nunc inparatum subito tanta te inpendent mala;
quae neque uti deuitem scio neque quo modo me inde extraham,
quae si non astu prouidentur me aut erum pessum dabunt;
nam non potest celari nostra diutius iam audacia.
AN. Quid illic commotus uenit?
GE. Tum temporis mihi punctum ad hanc rem est: erus adest. AN. Quid illuc malist?
GE. Quod quom audierit, quod eiu' remedium inueniam iracundiae?
Loquarne? Incendam; taceam? Instigem; purgem me? Laterem lauem.
Heu me miserum! Quom mihi paueo, tum Antipho me excruciat animi:
eius me miseret, ei nunc timeo, is nunc me retinet: nam absque eo esset,
recte ego mihi uidissem et senis essem ultus iracundiam:
aliquid conuasassem atque hinc me conicerem protinam in pedes.
AN. Quam hic fugam aut furtum parat?
GE. Sed ubi Antiphonem reperiam, aut qua quaerere insistam uia?
PH. Te nominat. AN. Nescioquod magnum hoc nuntio exspecto malum. PH. Ah
sanus es? GE. Domum ire pergam: ibi plurimumst.
PH. Reuocemus hominem. AN. Sta ilico. GE. Hem
sati' pro imperio, quisquis es. AN. Geta. GE. Ipsest quem uolui obuiam.
AN. Cedo quid portas, obsecro? Atque id, si potes, uerbo expedi.
GE. Faciam. AN. Eloquere. GE. Modo apud portum ... AN. Meumne? GE. Intellexti. AN. Occidi. PH. Hem ...
AN. Quid agam? PH. Quid ais? GE. Huius patrem uidisse me et patruom tuom.
AN. Nam quod ego huic nunc subito exitio remedium in ueniam miser?
Quod si eo meae fortunae redeunt, Phanium, abs te ut distrahar,
nullast mihi uita expetenda. GE. Ergo istaec quom ita sunt, Antipho,
tanto mage te aduigilare aequomst: fortis fortuna adiuuat.
AN. Non sum apud me. GE. Atqui opus est nunc quom maxume ut sis, Antipho;
nam si senserit te timidum pater esse, arbitrabitur
commeruisse culpam. PH. Hoc uerumst. AN. Non possum inmutarier.
GE. Quid faceres si aliud quid grauiu' tibi nunc faciundum foret?
AN. Quom hoc non possum, illud minu' possem. GE. Hoc nil est, Phaedria: ilicet.
Quid hic conterimus operam frustra? Quin abeo? PH. Et quidem ego? AN.Obsecro,
quid si adsimulo? Satinest? GE. Garris. AN. Voltum contemplamini: em
satine sic est? GE. Non. AN. Quid si sic? GE. Propemodum. AN. quid sic? GE. Sat est:
em istuc serua: et uerbum uerbo, par pari ut respondeas,
ne te iratu' suis saeuidicis dictis protelet. AN. Scio.
GE. Vi coactum te esse inuitum. PH. Lege, iudicio. GE. Tenes?
Sed hic quis est senex quem uideo in ultima platea? Ipsus est.
AN. Non possum adesse. GE. Ah quid agis? Quo abis Antipho?
Mane inquam. AN. Egomet me noui et peccatum meum:
uobis commendo Phanium et uitam meam.
PH. Geta, quid nunc fiet? GE. Tu iam litis audies;
ego plectar pendens nisi quid me fefellerit.
Sed quod modo hic nos Antiphonem monuimus,
id nosmet ipsos facere oportet, Phaedria.
PH. Aufer mi "oportet" quin tu quid faciam impera.
GE. Meministin olim ut fuerit uostra oratio
in re incipiunda ad defendendam noxiam,
iustam illam causam facilem uincibilem optumam?
PH. Memini. GE. Em nunc ipsast opus ea aut, siquid potest,
meliore et callidiore. PH. Fiet sedulo.
GE. Nunc prior adito tu, ego in insidiis hic ero
succenturiatu', siquid deficias. PH. Age.
DEMIPHO PHAEDRIA GETA
DE. Itane tandem uxorem duxit Antipho iniussu meo?
Nec meum imperium - ac mitto imperium -, non simultatem meam
reuereri saltem! Non pudere! O facinus audax, o Geta
monitor! GE. Vix tandem. DE. Quid mihi dicent aut quam causam reperient?
Demiror. GE. Atqui reperiam: aliud cura. DE. An hoc dicet mihi:
"inuitu' feci. Lex coegit"? Audio, fateor. GE. Places.
DE. Verum scientem, tacitum causam tradere aduorsariis,
etiamne id lex coegit? PH. Illud durum. GE. Ego expediam: sine!
DE. Incertumst quid agam, quia praeter spem atque incredibile hoc mi optigit:
ita sum irritatus animum ut nequeam ad cogitandum instituere.
Quam ob rem omnis, quom secundae res sunt maxume, tum maxume
meditari secum oportet quo pacto aduorsam aerumnam ferant,
pericla damna exsilia: peregre rediens semper cogitet
aut fili peccatum aut uxori' mortem aut morbum filiae
communia esse haec, fieri posse, ut ne quid animo sit nouom;
quidquid praeter spem eueniat, omne id deputare esse in lucro.
GE. O Phaedria, incredibile quantum erum ante eo sapientia
meditata mihi sunt omnia. Mea incommoda eru' si redierit.
Molendum esse in pistrino, uapulandum; habendae compedes,
opu' ruri faciundum, horum nil quicquam accidet animo nouom.
Quidquid praeter spem eueniet, omne id deputabo esse in lucro.
Sed quid cessas hominem adire et blande in principio adloqui?
DE. Phaedriam mei fratri' uideo filium mi ire obuiam.
PH. Mi patrue, salue. DE. Salue; sed ubist Antipho?
PH. Saluom uenire ... DE. Credo; hoc responde mihi.
PH. Valet, hic est; sed satin omnia ex sententia?
DE. Vellem quidem. PH. Quid istuc est? DE. Rogitas, Phaedria?
Bonas me absente hic confecistis nuptias.
PH. Eho an id suscenses nunc illi? GE. Artificem probum!
DE. Egon illi non suscenseam? Ipsum gestio
dari mi in conspectum, nunc sua culpa ut sciat
lenem patrem illum factum me esse acerrimum.
PH. Atqui nil fecit, patrue, quod suscenseas.
DE. Ecce autem similia omnia! Omnes congruont:
unum quom noris omnis noris. PH. Haud itast.
DE. Hic in noxast, ille ad defendundam causam adest
quom illest, hic praestost: tradunt operas mutuas.
GE. Probe horum facta inprudens depinxit senex.
DE. Nam ni haec ita essent, cum illo haud stares, Phaedria.
PH. Si est, patrue, culpam ut Antipho in se admiserit,
ex qua re minu' rei foret aut famae temperans,
non causam dico quin quod meritu' sit ferat.
Sed siqui' forte malitia fretus sua
insidias nostrae fecit adulescentiae
ac uicit, nostra culpa east an iudicum,
qui saepe propter inuidiam adimunt diuiti
aut propter misericordiam addunt pauperi?
GE. Ni nossem causam, crederem uera hunc loqui.
DE. An quisquam iudex est qui possit noscere
tua iusta, ubi tute uerbum non respondeas,
ita ut ille fecit? PH. Functus adulescentulist
officium liberali': postquam ad iudices
uentumst, non potuit cogitata proloqui;
ita eum tum timidum ibi obstupefecit pudor.
GE. Laudo hunc, sed cesso adire quam primum senem?
Ere, salue: saluom te aduenisse gaudeo. DE. Oh
bone custos, salue, columen uero familiae,
quoi commendaui filium hinc abiens meum.
GE. Iamdudum te omnis nos accusare audio
inmerito et me omnium horunc inmeritissimo.
Nam quid me in hac re facere uoluisti tibi?
Seruom hominem causam orare leges non sinunt
neque testimoni dictiost. DE. Mitto omnia;
de istuc "inprudens timuit adulescens" ; sino
"tu seruo's"; uerum si cognata est maxume,
non fuit necessum habere; sed id quod lex iubet,
dotem dareti', quaereret alium uirum.
Qua ratione inopem potiu' ducebat domum?
GE. Non ratio, uerum argentum deerat. DE. Sumeret
alicunde. GE. Alicunde? Nil est dictu facilius.
DE. Postremo si nullo alio pacto, fenore.
GE. Hui dixti pulchre! Siquidem quisquam crederet
te uiuo. DE. Non, non sic futurumst: non potest.
Egon illam cum illo ut patiar nuptam unum diem?
Nil suaue meritumst. Hominem conmonstrarier
mihi istum uolo aut ubi habitet demonstrarier.
GE. Nemp' Phormionem? DE. Istum patronum mulieris.
GE. Iam faxo hic aderit. DE. Antipho ubi nunc est? GE. Foris.
DE. Abi, Phaedria, cum require atque huc adduce. PH. Eo:
recta uia quidem - illuc. GE. Nempe ad Pamphilam.
DE. Ego deos Penatis hinc salutatum domum
deuortar; inde ibo ad forum atque aliquos mihi
amicos aduocabo ad hanc rem qui adsient,
ut ne inparatu' sim si ueniat Phormio.
PHORMIO GETA
PH. Itane patris ais aduentum ueritum hinc abiisse? GE. Admodum.
PH. Phanium relictam solam? GE. Sic. PH. Et iratum senem?
GE. Oppido. PH. Ad te summa solum, Phormio, rerum redit:
tute hoc intristi: tibi omnest exedendum: accingere.
GE. Obsecro te. PH. Si rogabit ... GE. In te spes est. PH. Eccere
quid si reddet? GE. Tu inpulisti. PH. Sic opinor. GE. Subueni.
PH. Cedo senem: iam instructa sunt mi in corde consilia omnia.
GE. Quid ages? PH. Quid uis nisi uti maneat Phanium atque ex crimine hoc
Antiphonem eripiam atque in me omnem iram deriuem senis?
GE. O uir forti's atque amicus. Verum hoc saepe, Phormio,
uereor, ne istaec fortitudo in neruom erumpat denique. PH. Ah
non ita est: factumst periclum, iam pedum uisast uia.
Quot me censes homines iam deuerberasse usque ad necem,
hospites, tum ciuis? Quo mage noui, tanto saepius.
Cedo dum, enumquam iniuriarum audisti mihi scriptam dicam?
GE. Qui istuc? PH. Quia non rete accipitri tennitur neque miluo,
qui male faciunt nobis: illis qui nil faciunt tennitur,
quia enim in illis fructus est, in illis opera luditur.
Aliis aliundest periclum unde aliquid abradi potest:
mihi sciunt nil esse. Dices "ducent damnatum domum":
alere nolunt hominem edacem et sapiunt mel sententia,
pro maleficio si beneficium summum nolunt reddere.
GE. Non potest sati' pro merito ab illo tibi referri gratia.
PH. Immo enim nemo sati' pro merito gratiam regi refert.
Ten asymbolum uenire unctum atque lautum e balineis,
otiosum ab animo, quom ille et cura et sumptu absumitur!
Dum tibi fit quod placeat, ille ringitur: tu rideas,
prior bibas, prior decumbas; cena dubia apponitur.
GE. Quid istuc uerbist? PH. Vbi tu dubites quid sumas potissimum.
haec quom rationem ineas quam sint suauia et quam cara sint,
ea qui praebet, non tu hunc habeas plane praesentem deum?
GE. Senex adest: uidi quid agas: prima coitiost acerrima.
Si eam sustinueris, postilla iam ut lubet ludas licet.
DEMIPHO HEGIO CRATINVS CRITO PHORMIO GETA
DE. Enumquam quoiquam contumeliosius
audisti' factam iniuriam quam haec est mihi?
Adeste quaeso. GE. Iratus est. PH. Quin tu hoc age:
iam ego hunc agitabo. Pro deum inmortalium,
negat Phanium esse hanc sibi cognatam Demipho?
Hanc Demipho negat esse cognatam? GE. Negat.
PH. Neque eius patrem se scire qui fuerit? GE. Negat.
DE. Ipsum esse opinor de quo agebam: sequimini.
PH. Nec Stilponem ipsum scire qui fuerit? GE. Negat.
PH. Quia egens relictast misera, ignoratur parens,
neglegitur ipsa: uide auaritia quid facit.
GE. Si erum insimulabi' malitiae male audies.
DE. O audaciam! Etiam me ultro accusatum aduenit?
PH. Nam iam adulescenti nil est quod suscenseam,
si illum minu' norat; quippe homo iam grandior,
pauper, quoi opera uita erat, ruri fere
se continebat; ibi agrum de nostro patre
colendum habebat. Saepe interea mihi senex
narrabat se hunc neglegere cognatum suom:
at quem uirum! Quem ego uiderim in uita optumum.
GE. Videas te itque illum ut narras! PH. In' malam crucem?
nam ni ita eum existumassem, numquam tam grauis
ob hinc inimicitias caperem in uostram familiam,
quam is aspernatur nunc tam inliberaliter.
GE. Pergin ero absenti male loqui, inpurissime?
PH. Dignum autem hoc illost. GE. Ain tandem, carcer? DE. Geta.
GE. Bonorum extortor, legum contortor! DE. Geta.
PH. Responde. GE. Quis homost? Ehem. DE. Tace. GE. Absenti tibi
Te indignas seque dignas contumelias
numquam cessauit dicere hodie. DE. Desine.
Adulescens, primum abs te hoc bona uenia peto,
si tibi placere potis est, mi ut respondeas:
quem amicum tuom ais fuisse istum, explana mihi,
et qui cognatum me sibi esse diceret.
PH. Proinde expiscare quasi non nosses. DE. Nossem? PH. Ita.
DE. Ego me nego: tu qui ais redige in memoriam.
PH. Eho tu, sobrinum tuom non noras? DE. Enicas.
Dic nomen. PH. Nomen? Maxume. DE. Quid nunc taces?
PH. Perii hercle, nomen perdidi. DE. [Hem] quid ais? PH. (Geta,
si meministi id quod olim dictumst, subice.. Hem
non dico: quasi non nosses, temptatum aduenis.
DE. Ego autem tempto? GE. (Stilpo.) PH. Atque adeo quid mea?
Stilpost. DE. Quem dixti? PH. Stilponem inquam noueras.
DE. Neque ego illum noram nec mihi cognatus fuit
quisquam istoc nomine. PH. Itane? Non te horum pudet?
At si talentum rem reliquisset decem,
DE. Di tibi malefaciant! PH. Primus esses memoriter
progeniem uostram usque ab auo atque atauo proferens.
DE. Ita ut dicis. Ego tum quom aduenissem qui mihi
cognata ea esset dicerem: itidem tu face.
Cedo qui est cognata? GE. Eu noster, recte. Heus tu, caue.
PH. Dilucide expediui quibu' me oportuit
iudicibu': tum id si falsum fuerat, filius
quor non refellit? DE. Filium narras mihi?
Quoius de stultitia dici ut dignumst non potest.
PH. At tu qui sapiens es magistratus adi
iudicium de eadem causa iterum ut reddant tibi,
quandoquidem solu' regnas et soli licet
hic de eadem causa bis iudicium adipiscier.
DE. Etsi mihi facta iniuriast, uerum tamen
potius quam litis secter aut quam te audiam,
itidem ut cognata si sit, id quod lex iubet
dotis dare, abduce hanc, minas quinque accipe.
PH. Hahahae, homo suaui. DE. Quid est? Num iniquom postulo?
An ne hoc quidem ego adipiscar quod ius publicumst?
PH. Itan tandem, quaeso, itidem ut meretricem ubi abusu' sis,
mercedem dare lex iubet ei atque amittere?
An, ut nequid turpe ciuis in se admitteret
propter egestatem, proxumo iussast dari,
ut cum uno aetatem degeret? Quod tu uetas.
DE. Ita, proxumo quidem; at nos unde? Aut quam ob rem? PH. Ohe
"actum" aiunt "ne agas". DE. Non agam? Immo haud desinam
donec perfecero hoc. PH. Ineptis. DE. Sine modo.
PH. Postremo tecum nil rei nobis, Demipho, est.
Tuos est damnatu' gnatu', non tu; nam tua
praeterierat iam ducendi aetas. DE. Omnia haec
illum putato quae ego nunc dico dicere;
aut quidem cum uxore hac ipsum prohibebo domo.
GE. (Iratus est.) PH. Tu te idem melius feceris.
DE. Itan es paratu' facere me aduorsum omnia,
infelix? PH. (Metuit hic nos, tam etsi sedulo
dissimulat.) GE. (Bene habent tibi principia). PH. Quin quod est
ferundum fers? Tuis dignum factis feceris,
ut amici inter nos simus? DE. Egon tuam expetam
amicitiam? Aut te uisum aut auditum uelim?
PH. Si concordabi' cum illa, habebi' quae tuam
senectutem oblectet: respice aetatem tuam.
DE. Te oblectet, tibi habe. PH. Minue uero iram .E. Hoc age:
sati' iam uerborumst: nisi tu properas mulierem
abducere, ego illam eiciam. Dixi, Phormio.
PH. Si tu 'illam attigeri' secu' quam dignumst liberam
dicam tibi inpingam grandem. Dixi Demipho.
Siquid opu' fuerit, heus, domo me. GE. Intellego.
DEMIPHO GETA HEGIO CRATINVS CRITO
DE. Quanta me cura et sollicitudine adficit
gnatus, qui me et se hisce inpediuit nuptiis!
Neque mi in conspectum prodit, ut saltem sciam
quid de hac re dicat quidue sit sententiae.
Abi, uise redieritne iam an nondum domum.
GE. Eo. - DE. Videti' quo in loco res haec siet
quid ago? Dic, Hegio. HE. Ego? Cratinum censeo,
si tibi uidetur. DE. Dic, Cratine. CRA. Mene uis?
DE. Te. CRA. Ego quae in rem tuam sint ea uelim facias. Mihi
sic hoc uidetur: quod te absente hic filius
egit, restitui in integrum aequomst et bonum,
et id impetrabi'. Dixi. DE. Dic nunc, Hegio.
HE. Ego sedulo hunc dixisse credo; uerum itast,
quot homines tot sententiae: suo? Quoique mos.
Mihi non uidetur quod sit factum legibus
rescindi posse; et turpe inceptust. DE. Dic, Crito.
CRI. Ego amplius deliberandum censeo:
res magnast. CRA. Numquid nos uis? DE. Fecistis probe:
incertior sum multo quam dudum. - GE. Negant
redisse. DE. Frater est exspectandus mihi:
is quod mihi dederit de hac re consilium, id sequar.
Percontatum ibo ad portum, quoad se recipiat.
GE. At ego Antiphonem quaeram, ut quae acta hic sint sciat.
Sed eccum ipsum uideo in tempore huc se recipere.
ACTVS III
ANTIPHO GETA
AN. Enimuero, Antipho, multimodis cum istoc animo es uituperandus:
itane te hinc abisse et uitam tuam tutandam aliis dedisse!
Alios tuam rem credidisti mage quam tete animum aduorsuros?
Nam, utut erant alia, illi certe quae nunc tibi domist consuleres,
nequid propter tuam fidem decepta poteretur mali.
Quoius nunc miserae spes opesque sunt in te uno omnes sitae.
GE. Et quidem, ere, nos iamdudum hic te absentem incusamu' qui abieris.
AN. Te ipsum quaerebam. GE. Sed ea causa nihilo mage defecimus.
AN. Loquere obsecro, quonam in loco sunt res et fortunae meae?
Numquid patri subolet? GE. Nil etiam. AN. Ecquid spei porrost? GE. Nescio. Ah. Ah.
GE. Nisi Phaedria haud cessauit pro te eniti. AN. Nil fecit noui.
GE. Tum Phormio itidem in hac re ut in aliis strenuom hominem praebuit.
AN. quid is fecit? GE. Confutauit uerbis admodum iratum senem.
AN. Eu Phormio! GE. Ego quod potui porro. AN. Mi Geta, omnis uos amo.
GE. Sic habent principia sese ut dico: adhuc tranquilla res est,
mansurusque patruom pater est dum huc adueniat. AN. Quid eum? GE. Vt aibat,
de eius consilio sese uelle facere quod ad hanc rem attinet.
AN. quantum metus est mihi uidere huc saluom nunc patruom, Geta!
nam per eius unam, ut audio, aut uiuam aut moriar sententiam.
GE. Phaedria tibi adest. AN. Vbinam? GE. Eccum ab sua palaestra exit foras.
PHAEDRIA DORIO ANTIPHO GETA
PH. Dorio,
audi obsecro ... DO. Non audio. PH. Parumper DO. Quin omitte me.
PH. Audi quod dicam. DO. At enim taedet iam audire eadem miliens.
PH. At nunc dicam quod lubenter audias. DO. Loquere, audio.
PH. Non queo te exorare ut maneas triduom hoc? Quo nunc abis?
DO. Mirabar si tu mihi quicquam adferres noui. AN. Ei,
metuo lenonem nequid ... GE. Suo suat capiti. Idem ego uereor.
PH. Nondum mihi credis? DO. Hariolare. PH. Sin fidem do? DO. Fabulae!
PH. Feneratum istuc beneficium pulchre tibi dices. DO. Logi!
PH. Crede mi, gaudebi' facto: uerum hercle hoc est. DO. Somnium!
PH. Experire: non est longum. DO. Cantilenam eandem canis.
PH. Tu mihi cognatu', tu parens, tu amicu', tu ... DO. Garri modo.
PH. Adeon ingenio esse duro te atque inexorabili
ut neque misericordia neque precibu' molliri queas!
DO. Adeon te esse incogitantem atque inpudentem, Phaedria,
me ut phaleratis ducas dictis et meam ductes gratiis!
AN. Miseritumst. PH. Ei, ueris uincor! GE. Quam uterquest similis sui!
PH. Neque Antipho alia quom occupatus esset sollicitudine,
tum hoc esse mihi obiectum malum! AN. Ah quid istuc est autem, Phaedria?
PH. O fortunatissime Antipho. AN. Egone? PH. Quoi Quod amas domist.
Neque cum huiu' modi umquam [tibi] usu' uenit ut conflictares malo.
AN. Mihin domist? Immo, id quod aiunt, auribu' teneo lupum;
nam neque quo pacto a me amittam neque uti retineam scio.
DO. Ipsum istuc mihi in hoc est. AN. Heia ne parum leno sies.
Numquid hic confecit? PH. Hicine? Quod homo inhumanissimus,
Pamphilam meam uendidit. AN. Quid? Vendidit? GE. Ain? Vendidit?
PH. Vendidit. DO. Quam indignum facinus, ancillam aere emptam suo!
PH. Nequeo exorare ut me maneat et cum illo ut mutet fidem
triduom hoc, dum id quod est promissum ab amicis argentum aufero.
Si non tum dedero, unam praeterea horam ne oppertus sies.
DO. Optunde. AN. Haud longumst id quod orat: Dorio, exoret sine.
Idem hoc tibi, quod boni promeritu' fueris, conduplicauerit.
DO. Verba istaec sunt. AN. Pamphilamne hac urbe priuari sines?
Tum praeterea horunc amorem distrahi poterin pati?
DO. Neque ego neque tu. PH. Di tibi omnes id quod es dignus duint!
DO. Ego te compluris aduorsum ingenium meum mensis tuli
pollicitantem et nil ferentem, flentem; nunc contra omnia haec
repperi qui det neque lacrumet: da locum melioribus.
AN. Certe hercle, ego si sati' commemini, tibi quidem est olim dies,
quam ad dares huic, praestituta. PH. Factum. DO. Num ego istuc nego?
AN. Iam ea praeteriit? DO. Non, uerum haec ei - antecessit. AN. Non pudet
uanitati'? DO. Minime, dum ob rem. GE. Sterculinum! PH. Dorio,
itane tandem facere oportet? DO. Sic sum: si placeo, utere.
AN. Sicin hunc decipis? DO. Immo enimuero, Antipho, hic me decipit:
nam hic me huiu' modi scibat esse, ego hunc esse aliter credidi:
iste me fefellit, ego isti nihilo sum aliter ac fui.
Sed utut haec sunt, tamen hoc faciam: cras mane argentum mihi
miles dare se dixit: si mi prior tu attuleri', Phaedria,
mea lege utar, ut potior sit qui prior ad dandumst. Vale.
PHAEDRIA ANTIPHO GETA
PH. Quid faciam? Vnde ego nunc tam subito huic argentum inueniam miser,
quoi minu' nihilost? Quod, hic si pote fuisset exorarier
triduom hoc, promissum fuerat. AN. Itane hunc patiemur, Geta,
fieri miserum, qui me dudum ut dixti adiuerit comiter?
Quin, quom opust, beneficium rursum ei experiemur reddere?
GE. Scio equidem hoc esse aequom. AN. Age ergo, solu' seruare hunc potes.
GE. Quid faciam? AN. Inuenias argentum. GE. Cupio; sed id unde edoce.
AN. Pater adest hic. GE. Scio; sed quid tum? AN. Ah dictum sapienti sat est.
GE. Itane? AN. Ita. GE. Sane hercle pulchre suades etiam tu hinc abis?
non triumpho, ex nuptiis tuis si nil nanciscor mali,
ni etiam nunc me huius causa quaerere in malo iubeas crucem?
AN. Verum hic dicit. PH. Quid? Ego uobis, Geta, alienu' sum? GE. Haud puto;
sed parumne est quod omnibus nunc nobis suscenset senex,
ni instigemus etiam ut nullu' locu' relinquatur preci?
PH. Alius ab oculis meis illam in ignotum abducet locum? Hem
tum igitur, dum licet dumque adsum, loquimini mecum, Antipho,
contemplamini me. AN. Quam ob rem? Aut quidnam facturu's? Cedo.
PH. Quoquo hinc asportabitur terrarum, certumst persequi
aut perire. GE. Di bene uortant quod agas! Pedetemptim tamen.
AN. Vidi siquid opi' potes adferre huic. GE. "Siquid"? Quid? AN. Quaere obsecro,
nequid plus minusue faxit quod nos post pigeat, Geta.
GE. Quaero. - Saluos est, ut opinor; uerum enim metuo malum.
AN. Noli metuere: una tecum bona mala tolerabimus.
GE. Quantum opus est tibi argenti, loquere. PH. Solae triginta minae.
GE. Triginta? Hui percarast, Phaedria. PH. Istaec uero uilis est.
GE. Age age, inuentas reddam. PH. O lepidum! GE. Aufer te hinc. PH. Iam opust. GE. Iam feres:
Sed opus est mihi Phormionem ad hanc rem adiutorem dari.
PH. Praestost: audacissime oneri' quiduis inpone, ecferet;
solus est homo amico amicus. GE. Eamus ergo ad eum ocius.
AN. Numquid est quod opera mea uobis opu' sit? GE. Nil; uerum abi domum
et illam miseram, quam ego nunc intu' scio esse exanimatam metu,
consolare. Cessas? AN. Nil est aeque quod faciam lubens.
PH. Qua uia istuc facies? GE. Dicam in itinere: modo te hinc amoue.
ACTVS IV
DEMIPHO CHREMES
DE. Quid? Qua profectu' causa hinc es Lemnum, Chreme,
adduxtin tecum filiam? CH. Non. DE. Quid ita non?
CH. Postquam uidet me eius mater esse hic diutius,
simul autem non manebat aetas uirginis
miam neglegentiam: ipsam cum omni familia
ad me profectam esse aibant. DE. Quid illi tam diu
quaeso igitur commorabare, ubi id audiueras?
CH. Pol me detinuit morbus. DE. Vnde? Aut qui? CH. Rogas?
Senectus ipsast morbu. Sed uenisse eas
saluas audiui ex nauta qui illas uexerat.
DE. Quid gnato optigerit mi Absente audistin, Chreme?
CH. Quod quidem me factum consili incertum facit.
Nam hanc condicionem siquoi tulero extrario,
quo pacto aut unde mihi sit dicundum ordinest.
Te mihi fidelem esse aeque atque egomet sum mihi
scibam. Ille, si me alienus adfinem uolet,
tacebit dum intercedet familiaritas;
sin spreuerit me, plus quam opus est scito sciet.
Vereorque ne uxor aliqua hoc resciscat mea:
quod si fit, ut me excutiam atque egrediar domo
id restat; nam ego meorum solu' sum meus.
DE. Scio ita esse, et istaec mihi res sollicitudinist,
neque defetiscar usque adeo experirier
donec tibi id quod pollicitus sum effecero.
GETA DEMIPHO CHREMES
GE. Ego hominem callidiorem uidi neminem
quam Phormionem. Venio ad hominem ut dicerem
argentum opus esse, et id quo pacto fieret.
Vixdum dimidium dixeram, intellexerat;
gaudebat, me laudabat, quaerebat senem,
dis gratias agebat tempu' sibi dari
ubi Phaedriae esse ostenderet nihilo minus
amicum sese quam Antiphoni. Hominem ad forum
iussi opperiri: eo me esse adducturum senem.
Sed eccum ipsum. Quis est ulterior? Attat Phaedriae
pater uenit. Sed quid pertimui autem belua?
An quia. Quos fallam pro uno duo sunt mihi dati?
Commodius esse opinor duplici spe utier.
Petam hinc unde a primo institi: is si dat, sat est;
si ab eo nil fiet, tum hunc adoriar hospitem.
ANTIPHO GETA CHREMES DEMIPHO
AN. Exspecto quam mox recipiat sese Geta.
Sed patruom uideo cum patre astantem. Ei mihi,
quam timeo aduentus huiu' quo inpellat patrem.
GE. Adibo hosce: o noster Chreme ... CH. Salue, Geta.
GE. Venire saluom uolup est. CH. Credo. GE. Quid agitur?
Multa aduenienti, ut fit, noua hic? CH. Compluria.
GE. Ita. De Antiphone audistin quae facta? CH. Omnia.
GE. Tun dixeras huic? Facinus indignum, Chreme,
sic circumiri! CH. Id cum hoc agebam commodum.
GE. Nam hercle ego quoque id quidem agitans mecum sedulo
inueni, opinor, remedium huic rei. CH. Quid, Geta?
DE. Quod remedium? GE. Vt abii abs te, fit forte obuiam
mihi Phormio. CH. Qui Phormio? DE. Is qui istanc ... CH. Scio.
GE. Visumst mihi ut eiu' temptarem sententiam.
Prendo hominem solum: "quor non", inquam "Phormio,
uides inter nos sic haec potiu' cum bona
ut componamu' gratia quam cum mala?
Eru' liberalis est et fugitans litium;
nam ceteri quidem hercle amici omnes modo
uno ore auctores fuere ut praecipitem hanc daret".
AN. quid hic coeptat aut quo euadet hodie? GE. "An legibus
daturum poenas dices si illam eiecerit?
Iam id exploratumst: heia sudabis satis
si cum illo inceptas homine: ea eloquentiast.
Verum pone esse uictum eum; at tandem tamen
non capitis eius res agitur sed pecuniae".
Postquam hominem his uerbis sentio mollirier,
"soli sumu' nunc hic" inquam: ?eho [dic] quid uis dari
tibi in manum, ut erus his desistat litibus,
haec hinc facessat, tu molestu' ne sies"?
AN. Satin illi di 'sunt propitii? GE. "Nam sat scio,
si tu aliquam partem aequi bonique dixeris,
ut est ille bonu' uir, tria non commutabitis
uerba hodie inter uos". DE. Quis te istaec iussit loqui?
CH. Immo non potuit meliu' peruenirier
eo quo nos uolumus. AN. Occidi! DE. Perge eloqui.
GE. A primo homo insanibat. CH. Cedo quid postulat?
GE. Quid? Nimium; quantum libuit. CH. Dic. GE. Si quis daret
talentum magnum. DE. Immo malum hercle: ut nil pudet!
GE. Quod dixi adeo ei: "quaeso, quid si filiam
suam unicam locaret? Parui retulit
non suscepisse: inuentast quae dotem petat".
ut id pauca redeam ac mittam illius ineptias,
haec denique eiu' fuit postrema oratio:
"ego" inquit "[iam] a principio amici filiam,
ita ut aequom fuerat, uolui uxorem ducere;
nam mihi ueniebat in mentem eius incommodum,
in seruitutem pauperem ad ditem dari
sed mi opus erat, ut aperte tibi nunc fabuler,
aliquantulum quae adferret qui dissoluerem
quae debeo: et etiamnunc si uolt Demipho
dare quantum ab hac accipio quae sponsast mihi,
nullam mihi malim quam istanc uxorem dari".
AN. Vtrum stultitia facere ego hunc an malitia
dicam, scientem an inprudentem, incertu' sum.
DE. Quid si animam debet? GE. "Ager oppositust pignori ob
decem minis" inquit. DE. Age age, iam ducat: dabo.
GE. "Aediculae item sunt ob decem alias." DE. Oiei
nimiumst. CH. Ne clama: repetito hasce a me decem.
GE. "Vxori emunda ancillulast; tum pluscula
supellectile opus est; opus est sumptu ad nuptias:
his rebu' pone sane" inquit "decem minas".
DE. Sescentas perinde scribito iam mihi dicas:
nil do. Inpuratu' mi ille ut etiam inrideat?
CH. Quaeso, ego dabo, quiesce: tu modo filium
fac ut illam ducat nos quam uolumus. AN. Ei mihi
Geta, occidisti me tuis fallaciis.
CH. Mea causa eicitur: me hoc est aequom amittere.
GE. "Quantum potest me certiorem" inquit "face,
si illam dant, hanc ut mittam, ne incertus siem;
nam illi mihi dotem iam constituerunt dare".
CH. Iam accipiat: illis repudium renuntiet;
hanc ducat. DE. Quae quidem illi res uortat male!
CH. Opportune adeo argentum nunc mecum attuli,
fructum quem Lemni uxori' reddunt praedia:
ind' sumam; uxori tibi opus esse dixero.
ANTIPHO GETA
AN. Geta. GE. Hem. AN. Quid egisti? GE. Emunxi argento senes.
AN. Satin est id? GE. Nescio hercle: tantum iussu' sum.
AN. Eho, uerbero, aliud mihi respondes ac rogo?
GE. Quid ergo narras? AN. Quid ego narrem? Opera tua
ad restim miquidem res redit planissume.
Vt tequidem omnes di deaeque - superi inferi - malis
exemplis perdant! Em siquid uelis,
huic mandes, quod quidem recte curatum uelis.
Ego quid minus utibile fuit quam hoc ulcus tangere
aut nominare uxorem? Iniectast spes patri
posse illam extrudi. Cedo nunc porro: Phormio
dotem si accipiet, uxor ducendast domum:
quid fiet? GE. Non enim ducet. AN. Noui. Ceterum
quom argentum repetent, nostra causa scilicet
in neruom potius ibit. GE. Nil est, Antipho,
quin male narrando possit deprauarier:
tu id quod bonist excerpi', dici' quod malist.
Audi nunc contra: iam si argentum acceperit,
ducendast uxor, ut ais, concedo tibi:
spatium quidem tandem apparandi nuptias,
uocandi sacruficandi dabitur paullulum.
Interea amici quod polliciti sunt dabunt:
inde iste reddet. AN. Quam ob rem? Aut quid dicet? GE. Rogas?
"Quot res postilla monstra euenerunt mihi!
Intro iit in aedis ater alienus canis;
anguis per inpluuium decidit de tegulis
gallina cecinit; interdixit hariolus;
haruspex uetuit; ante brumam autem noui
negoti incipere!" Quae causast iustissima.
Haec fient. AN. Vt modo fiant! GE. Fient: me uide.
pater exit: abi, dic esse argentum Phaedriae.
DEMIPHO CHREMES GETA
DE. Quietus esto, inquam: ego curabo nequid uerborum duit.
Hoc temere numquam amittam ego a me quin mihi testis adhibeam.
Quom dem, et quam ob rem dem commemorabo. GE. Vt cautust ubi nil opust!
CH. Atque ita opu' factost: et matura, dum lubido eadem haec manet;
nam si altera illaec magis instabit, fors sit an nos reiciat.
GE. Rem ipsam putasti. DE. Duc me ad eum ergo. GE. Non moror. CH. Vbi hoc egeris,
transito ad uxorem meam, ut conueniat hanc priu' quam hinc abit.
Dicat eam dare nos Phormioni nuptum, ne suscenseat;
et magis esse illum idoneum qui ipsi sit familiarior;
nos nostro officio nil digressos esse: quantum is uoluerit,
datum esse doti' DE. Quid tua, malum, id refert? CH. Magni, Demipho.
Non sat est tuom te officium fecisse si non id fama adprobat:
uolo ipsiu' quoque uoluntate haec fieri ne se eiectam praedicet.
DE. Idem ego istuc facere possum. CH. Mulier mulieri mage conuenit.
DE. Rogabo. CH. Vbi illas nunc ego reperire possim cogito.
ACTVS V
SOPHRONA CHREMES
SO. Quid agam? Quem mi amicum inueniam misera? Aut quoi consilia haec referam?
aut unde auxilium petam?
Nam uereor era ne ob meium suasum indigne iniuria adficiatur:
ita patrem adulescenti' facta haec tolerare audio uiolenter.
CH. Nam quae haec anus est exanimata a fratre quae egressast meo?
SO. quod fit facerem egestas me inpulit, quom scirem infirmas nuptias
hasce esse, ut id consulerem, interea uita ut in tuto foret.
CH. Certe edepol, nisi me animu' fallit aut parum prospiciunt oculi,
meae nutricem gnatae uideo. SO. Neque ille inuestigatur, CH. Quid ago?
SO. Qui est pater eius. CH. Adeo, maneo dum haec quae loquitur mage cognosco?
SO. Quodsi eum nunc reperire possim, nil est quod uerear. CH. East ipsa:
conloquar. SO. Quis hic loquitur? CH. Sophrona. SO. Et meum nomen nominat?
CH. Respice ad me. SO. Di obsecro uos, estne hic Stilpo? CH. Non. SO. Negas?
CH. Concede hinc a foribu' paullum istorsum sodes, Sophrona.
Ne me istoc posthac nomine appellassis. SO. Quid? Non obsecro es
quem semper te esse dictitasti? CH. St. SO. Quid has metuis fores?
CH. Conclusam hic habeo uxorem saeuam. Verum istoc de nomine,
eo perperam olim dixi ne uos forte inprudentes foris
effutiretis atque id porro aliqua uxor mea rescisceret.
SO. Em istoc pol nos te hic inuenire miserae numquam potuimus.
CH. Eho dic mihi quid rei tibist cum familia hac unde exis?
Vbi illae sunt? SO. Miseram me! CH. Hem quid est? Viuontne? SO. Viuit gnata.
Matrem ipsam ex aegritudine hac miseram mors consecutast.
CH. Male factum. SO. Ego autem, quae essem anus deserta egens ignota,
ut potui nuptum uirginem locaui huic adulescenti
harum qui est dominus aedium. CH. Antiphonin? SO. Em istic ipsi.
CH. Quid? duasne uxores habet? SO. Au obsecro, unam illequidem hanc solam.
CH. Quid illam alteram quae dicitur cognata? SO. Haec ergost. CH. Quid ais?
SO. Composito factumst quo modo hanc amans habere posset
sine dote. CH. Di uostram fidem, quam saepe forte temere
eueniunt quae non audeas optare! Offendi adueniens
quicum uolebam et ut uolebam conlocatam amari:
quod nos ambo opere maxumo dabamus operam ut fieret,
sine nostra cura, maxuma sua cura solu' fecit.
SO. Nunc quid opu' facto sit uide: pater adulescenti' uenit
eumque animo iniquo hoc oppido ferre aiunt. CH. Nil periclist.
Sed per deos atque homines meam esse hanc caui resciscat quisquam.
SO. Nemo e me scibit. CH. Sequere me: intus cetera. [Audies].
DEMIPHO GETA
DE. Nostrapte culpa facimus ut malis expediat esse,
dum nimium dici nos bonos studemus et benignos.
Ita fugias ne praeter casam, quod aiunt. Nonne id sat erat,
accipere ab illo iniuriam? Etiam argentumst ultro obiectum,
ut sit qui uiuat dum aliud aliquid flagiti conficiat.
GE. Planissime. DE. Is nunc praemiumst qui recta praua faciunt.
GE. Verissime. DE. Vt stultissime quidem illi rem gesserimus.
GE. Modo ut hoc consilio possiet discedi ut istam ducat.
DE. Etiamne id dubiumst? GE. Haud scio hercle, ut homost, an mutet animum.
DE. Hem mutet autem? GE. Nescio; uerum, si forte, dico.
DE. Ita faciam, ut frater censuit, ut uxorem eius huc adducam,
cum ista ut loquatur. Tu, Geta, abi prae, nuntia hanc uenturam.
GE. Argentum inuentumst Phaedriae; de iurgio siletur;
prouisumst ne in praesentia haec hinc abeat: quid nunc porro?
Is quid fiet? In eodem luto haesitas; uorsuram solues,
Geta: praesens quod fuerat malum in diem abiit: plagae crescunt,
nisi prospicis. Nunc hinc domum ibo ac Phanium edocebo
nequid uereatur Phormionem aut eius orationem.
DEMIPHO NAVSISTRATA
DE. Agedum, ut soles, Nausistrata, fac illa ut placetur nobis,
ut sua uoluntate id quod est faciundum faciat. NA. Faciam.
DE. Pariter nunc opera me adiuues ac re dudum opitulata es.
NA. Factum uolo. Ac pol minu' queo uiri culpa quam me dignumst.
DE. Quid autem? NA. Quia pol mei patris bene parta indiligenter
tutatur; nam ex is praediis talenta argenti bina
statim capiebat: uir uiro quid praestat! DE. Bina quaeso?
NA. Ac rebu' uilioribus multo tamen duo talenta. DE. Hui
NA. Quid haec uidentur? DE. Scilicet. NA. Virum me natam uellem:
ego ostenderem, DE. Certo scio. NA. Quo pacto ... DE. Parce sodes,
ut possis cum illa, ne te adulescens mulier defetiget.
NA. Faciam ut iubes. Sed meum uirum ex te exire uideo.
NAVISTRATA CHREMES DEMIPHO
CH. Ehem Demipho, iam illi datumst argentum? DE. Curaui illico. CH. Nollem datum.
Ei uideo uxorem: paene plus quam sat erat. DE. Quor nolles, Chreme?
CH. Iam recte. DE. Quid tu? Ecquid locutu's cum istac quam ob rem hanc ducimus?
CH. Transegi. DE. Quid ait tandem? CH. Abduci non potest. DE. qui non potest?
CH. Quia uterque utrique est cordi. DE. Quid istuc nostra? CH. Magni. Praeter hac
cognatam comperi esse nobis. DE. Quid? Deliras. CH. Sic erit.
Non temere dico: redii mecum in memoriam. DE. Satin sanus es?
NA. Au obsecro, uide ne in cognatam pecces. DE. Non est. CH. Ne nega:
patri' nomen aliud dictum est: hoc tu errasti. DE. Non norat patrem?
CH. Norat. DE. Quor aliud dixit? CH. Numquamne hodie concedes mihi
neque intelleges? DE. Si tu nil narras? CH. Perdi'. NA. Miror quid hoc siet.
DE. Equidem hercle nescio. CH. Vin scire? At ita me seruet Iuppiter,
ut propior illi quam ego sum ac tu homo nemost. DE. Di uostram fidem,
eamus ad ipsam: una omnis nos aut scire aut nescire hoc uolo. CH. Ah.
DE. Quid est? CH. Itan paruam mihi fidem esse apud te? DE. Vin me credere?
Vin sati' quaesitum mi istuc esse? Age, fiat. Quid illa filia
amici nostri? Quid futurumst? CH. Recte. DE. Hanc igitur mittimus?
CH. Quidni? DE. Illa maneat? CH. Sic. DE. Ire igitur tibi licet, Nausistrata.
NA. Sic pol commodius esse in omnis arbitror quam ut coeperas,
manere hanc; nam perliberali' uisast, quom uidi, mihi.
DE. Quid istuc negotist? CH. Iamne operuit ostium? DE. Iam. CH. O Iuppiter,
di nos respiciunt: gnatam inueni nuptam cum tuo filio. DE. Hem
quo pacto potuit? CH. Non sati' tutus est ad narrandum hic locus.
DE. At tu intro abi. CH. Heus ne filii quidem hoc nostri resciscant uolo.
ANTIPHO
Laetus sum, utut meae res sese habent, fratri optigisse quod uolt.
Quam scitumst eius modi in animo parare cupiditates
quas, quom res aduorsae sient, paullo mederi possis!
Hic simul argentum repperit, cura sese expediuit;
ego nullo possum remedio me euoluere ex his turbis
quin, si hoc celetur, in metu, sin patefit, in probro sim.
Neque me domum nunc reciperem ni mi esset spes ostenta
huiusce habendae. Sed ubinam Getam inuenire possim, ut
rogem quod tempu' conueniundi patri' me capere iubeat?
PHORMIO ANTIPHO
PH. Argentum accepi, tradidi lenoni, abduxi mulierem,
curaui propria ut Phaedria poteretur; nam emissast manu.
Nunc una mihi res etiam restat quae est conficiunda, otium
ab senibus ad potandum ut habeam; nam aliquot hos sumam dies.
AN. Sed Phormiost. Quid ais? PH. Quid? AN. Quidnam nunc facturust Phaedria?
Quo pacto satietatem amoris ait se uelle absumere?
PH. Vicissim partis tuas acturus est. AN. Quas? PH. Vt fugitet patrem.
Te suis rogauit rursum ut ageres, causam ut pro se diceres;
nam potaturus est apud me. Ego me ire senibus Sunium
dicam ad mercatum, ancillulam emptum dudum quam dixit Geta:
ne quom hic non uideant me conficere credant argentum suom.
Sed ostium concrepuit abs te. AN. Vide quis egreditur. PH. Getast.
GETA ANTIPHO PHORMIO
GE. O Fortuna, o Fors Fortuna, quantis commoditatibus,
quam subito meo ero Antiphoni ope uostra hunc onerastis diem!
AN. quidnam hic sibi uolt? GE. Nosque amicos eius exonerastis metu!
Sed ego nunc mihi cesso qui non umerum hunc onero pallio
atque hominem propero inuenire, ut haec quae contigerint sciat.
AN. Num tu intellegi' quid hic narret? PH. Num tu? AN. Nil. PH. Tantundem ego.
GE. Ad lenonem hinc ire pergam: ibi nunc sunt. AN. Heus Geta! GE. Em tibi:
num mirum aut nouomst reuocari, cursum quom institeris? AN. Geta.
GE. Pergit hercle. Numquam tu odio tuo me uinces. AN. Non manes?
GE. Vapula. AN. Id quidem tibi iam fiet nisi resisti'. Verbero.
GE. Familiariorem oportet esse hunc: minitatur malum.
Sed isne est quem quaero an non? Ipsust, congredere actutum. AN. Quid est?
GE. [O] omnium quantumst qui uiuont hominum homo ornatissime!
Nam sine controuorsia ab dis solu' diligere, Antipho.
AN. Ita uelim; sed qui istuc credam ita esse mihi dici uelim.
GE. Satine est si te delibutum gaudio reddo? AN. Enicas.
PH. quin tu hinc pollicitationes aufer et quod fers cedo. GE. Oh
tu quoque aderas, Phormio? PH. Aderam. Sed tu cessas. GE. Accipe, em:
ut modo argentum tibi dedimus apud forum, recta domum
sumu' profecti; interea mittit eru' me ad uxorem tuam.
AN. Quam ob rem? GE. Omitto proloqui; nam nil ad hanc rem est, Antipho.
Vbi in gynaeceum ire occipio, puer ad me adcurrit Mida,
pone reprendit pallio, resupinat: respicio, rogo
quam ob rem retineat me: ait esse uetitum intro ad eram accedere.
"Sophrona modo fratrem huc" inquit "senis introduxit Chremem"
eumque nunc esse intu' cum illis. Hoc ubi ego audiui, ad fores
suspenso gradu placide ire perrexi accessi astiti,
animam compressi, aurem admoui: ita animum coepi attendere,
hoc modo sermonem captans. PH. Eu Geta! GE. Hic pulcherrimum
facinus audiui: itaque paene hercle exclamaui gaudio.
AN. Quod? GE. Quodnam arbitrare? AN. Nescio. GE. Atqui mirificissimum:
patruo' tuos est pater inuentu' Phanio uxori tuae. AN. Hem
quid ais? GE. Cum eius consueuit olim matre in Lemno clanculum.
PH. Somnium! Vtine haec ignoraret suom patrem? GE. Aliquid credito,
Phormio, esse causae. Sed censen me potuisse omnia
intellegere extra ostium intu' quae inter sese ipsi egerint?
AN. Atque ego quoque inaudiui illam fabulam. GE. Immo etiam dabo
quo mage credas: patruos interea inde huc egreditur foras:
haud multo post cum patre idem recipit se intro denuo:
ait uterque tibi potestatem eius adhibendae dari.
Denique ego sum missu' te ut requirerem atque adducerem. AN. Em
quin ergo rape me: quid cessas? GE. Fecero. AN. Heus Phormio,
uale. PH. Vale, Antipho. Bene, ita me di ament, factum: gaudeo.
PHORMIO
Tantam fortunam de inprouiso esse his datam!
summa eludendi occasiost mihi nunc senes
et Phaedriae curam adimere argentariam,
ne quoiquam suorum aequalium supplex siet.
Nam idem hoc argentum, ita ut datumst, ingratiis
ei datum erit: hoc qui cogam re ipsa repperi.
Nunc gestu' mihi uoltusque est capiundus nouos.
Sed hinc concedam in angiportum hoc proxumum,
inde hisce ostendam me, ubi erunt egressi foras.
Quo me adsimularam ire ad mercatum, non eo.
DEMIPHO CHREMES PHORMIO
DE. Dis magnas merito gratias habeo atque ago
quando euenere haec nobis, frater, prospere.
Quantum potest nunc conueniundust Phormio,
priu' quam dilapidat nostras triginta minas
ut auferamu'. PH. Demiphonem si domist
uisam ut quod ... DE. At nos ad te ibamu', Phormio.
PH. De eadem hac fortasse causa? DE. Ita hercle. PH. Credidi:
quid ad me ibati'? DE. Ridiculum. PH. Verebamini
ne non id facerem quod recepissem semel?
Heus quanta quanta haec mea paupertas est, tamen
adhuc curaui unum hoc quidem, ut mi esset fides.
CH. Estne ita uti dixi liberalis? DE. Oppido.
PH. Idque ad uos uenio nuntiatum, Demipho,
paratum me esse: ubi uoltis, uxorem date.
Nam omnis posthabui mihi res, ita uti par fuit,
postquam id tanto opere uos uelle animum aduorteram.
DE. At hic dehortatus est me ne illam tibi darem:
"nam qui erit rumor populi" inquit "si id feceris?
Olim quom honeste potuit, tum non est data:
eam nunc extrudi turpest. "Ferme eadem omnia
quae tute dudum coram me incusaueras.
PH. Satis superbe inluditis me. DE. Qui? PH. Rogas?
Quia ne alteram quidem illam potero ducere;
nam quo redibo ore ad eam quam contempserim?
CH. ("Tum autem Antiphonem uideo ab sese amittere
inuitum eam" inque). DE. Tum autem uideo filium
inuitum sane mulierem ab se amittere.
Sed transi sodes ad forum atque illud mihi
argentum rursum iube rescribi, Phormio.
PH. Quodne ego discripsi porro illis quibu' debui?
DE. Quid igitur fiet? PH. Si uis mi uxorem dare
quam despondisti, ducam; sin est ut uelis
manere illam apud te, dos hic maneat, Demipho.
Nam non est aequom me propter uos decipi,
quom ego uostri honori' causa repudium alterae
remiserim, quae doti' tantundem dabat.
DE. In' hinc malam rem cum istac magnificentia,
fugitiue? Etiamnunc credi' te ignorarier
aut tua facta adeo? PH. Irritor. DE. Tune hanc duceres
si tibi daretur? PH. Fac periclum. DE. Vt filius
cum illa habitet apud te, hoc uostrum consilium fuit.
PH. Quaeso quid narras? DE. Quin tu mi argentum cedo.
PH. Immo uero uxorem tu cedo. DE. In ius ambula.
In ius] PH. Enimuero si porro esse odiosi pergitis ...
DE. Quid facies? PH. Egone? Vos me indotatis modo
patrocinari fortasse arbitramini:
etiam dotatis soleo. CH. Quid id nostra? PH. Nihil.
Hic quandam noram quoius uir uxorem CH. Hem. DE. Quid est?
PH. Lemni habuit aliam, CH. Nullu' sum. PH. Ex qua filiam
suscepit; et eam clam educat. CH. Sepultu' sum.
PH. Haec aDeo ego illi iam denarrabo. CH. Obsecro,
ne facias. PH. Oh tune is eras? DE. Vt ludos facit!
CH. Missum te facimu'. PH. Fabulae! CH. Quid uis tibi?
Argentum quod habes condonamu' te. PH. Audio.
Quid uos, malum, ergo me sic ludificamini
inepti uostra puerili sententia?
nolo uolo; uolo nolo rursum; cape cedo;
quod dictum indictumst; quod modo erat ratum inritumst.
CH. Quo pacto aut unde hic haec resciuit? DE. Nescio;
nisi me dixisse nemini certo scio.
CH. Monstri, ita me di ament, simile. PH. Inieci scrupulum. DE. Hem
hicine ut a nobis hoc tantum argenti auferat
tam aperte inridens? Emori hercle satius est.
animo uirili praesentique ut sis para.
Vides peccatum tuom! Esse elatum foras
neque iam id celare posse te uxorem tuam:
nunc quod ipsa ex aliis auditura sit, Chreme,
id nosmet indicare placabilius est.
Tum hunc inpuratum poterimus nostro modo
ulcisci. PH. Attat nisi mi prospicio, haereo.
Hi gladiatorio animo ad me adfectant uiam.
CH. At uereor ut placari possit. DE. Bono animo es:
ego redigam uos in gratiam, hoc fretus, Chreme,
quom e medio excessit unde haec susceptast tibi.
PH. Itan agiti' mecum? Satis astute adgredimini.
Non hercle ex re istius me instigasti, Demipho.
Ain tu? Vbi quae lubitum fuerit peregre feceris
neque huius sis ueritu' feminae primariae
quin nouo modo ei faceres contumeliam,
uenias nunc precibu' lautum peccatum tuom?
Hisce ego illam dictis ita tibi incensam dabo
ut ne restinguas lacrumis si exstillaueris.
DE. Malum quod isti di deaeque omnes duint!
Tantane adfectum quemquam esse hominem audacia!
Non hoc publicitu' scelus hinc asportarier
in solas terras! CH. In id redactu' sum loci
ut quid agam cum illo nesciam prorsum. DE. Ego scio:
in ius eamus. PH. In ius? Huc, siquid lubet.
CH. Adsequere, retine dum ego huc seruos euoco.
DE. Enim nequeo solus: accurre. PH. Vna iniuriast
tecum. DE. Lege agito ergo. PH. Alterast tecum, Chreme.
CH. Rape hunc. PH. Sic agitis? Enimuero uocest opus:
Nausistrata, exi! CH. Os opprime inpurum: uide
quantum ualet. PH. Nausistrata! Inquam. DE. Non taces?
PH. Taceam? DE. Nisi sequitur, pugnos in uentrem ingere.
PH. Vel oculum exclude: est ubi uos ulciscar probe.
NAVSISTRATA CHREMES DEMIPHO PHORMIO
NA. Qui nominat me? Hem quid istuc turbaest, obsecro,
mi uir? PH. Ehem quid nunc obstipuisti? NA. Quis hic homost?
Non mihi respondes? PH. Hicine ut tibi respondeat,
qui hercle ubi sit nescit? CH. Caue isti quicquam creduas.
PH. Abi, tange: si non totu' friget, me enica.
CH. Nil est. NA. Quid ergo? Quid istic narrat? PH. Iam scies:
ausculta. CH. Pergin credere? NA. Quid ego obsecro
huic credam, qui nil dixit? PH. Delirat miser
timore. NA. Non pol temerest quod tu tam times.
CH. Egon timeo? PH. Recte sane: quando nil times.
Et hoc nil est quod ego dico, tu narra. DE. Scelus,
tibi narret? PH. Ohe tu, factumst abs te sedulo
pro fratre. NA. Mi uir, non mihi narras. CH. At ... NA. Quid "at"?
CH. Non opus est dicto. PH. Tibi quidem; at scito huic opust.
In Lemno DE. Hem quid ais? CH. Non taces? PH. Clam te CH. Ei mihi!
PH. Vxorem duxit. NA. Mi homo, di melius duint!
PH. Sic factumst. NA. Perii misera! PH. Et inde filiam
suscepit iam unam, dum tu dormis. CH. Quid agimus?
NA. Pro di inmortales, facinu' miserandum et malum!
PH. Hoc actumst. NA. An quicquam hodiest factum indignius?
Qui mi, ubi ad uxores uentumst, tum fiunt senes!
Demipho, te appello: nam cum hoc ipso distaedet loqui:
haecin erant itiones crebrae et mansiones diutinae
Lemni? Haecin erat ea quae nostros minuit fructus uilitas?
DE. Ego, Nausistrata, esse in hac re culpam meritum non nego;
sed ea qui sit ignoscenda. PH. Verba fiunt mortuo.
DE. Nam neque neglegentia tuo neque odio id fecit tuo.
Vinolentu' fere abhinc annos quindecim mulierculam
iam compressit unde haec natast; neque postilla umquam attigit.
Ea mortem obiit, e medio abiit qui fuit in re hac scrupulus.
Quam ob rem te oro, ut alia facta tua sunt, aequo animo hoc feras.
NA. Quid ego aequo animo? Cupio misera in hac re iam defungier;
sed quid sperem? Aetate porro minu' peccaturum putem?
Iam tum erat senex, senectus si uerecundos facit.
An mea forma atque aetas nunc magis expetendast, Demipho?
quid mi hic adfers quam ob rem exspectem aut sperem porro non fore?
PH. Exsequias Chremeti quibus est commodum ire, em tempus est.
Sic dabo: age nunc, Phormionem qui uolet lacessito:
"faxo tali sum mactatum atque hic est infortunio".
Redeat sane in gratiam iam: supplici satis est mihi.
Habet haec ei quod, dum uiuat, usque ad aurem ogganniat.
NA. At meo merito credo. Quid ego nunc commemorem, Demipho,
singulatim qualis ego in hunc fuerim? DE. Noui aeque omnia
tecum. NA. Merito hoc meo uidetur factum? DE. Minime gentium.
Verum iam, quando accusando fieri infectum non potest,
ignosce: orat confitetur purgat: quid uis amplius?
PH. Enimuero priu'quam haec dat ueniam, mihi prospiciam et Phaedriae.
Heus Nausistrata, priu'quam huic respondes temere, audi. NA. Quid est?
PH. Ego minas triginta per fallaciam ab illoc abstuli:
eas dedi tuo gnato: is pro sua amica lenoni dedit.
CH. Hem quid ais? NA. Adeo hoc indignum tibi uidetur, filius
homo adulescens si habet unam amicam, tu uxores duas?
Nil pudere! Quo ore illum obiurgabi'? Responde mihi.
DE. Faciet ut uoles. NA. Immo ut meam iam scias sententiam,
neque ego ignosco neque promitto quicquam neque respondeo
priu'quam gnatum uidero: eius iudicio permitto omnia:
quod is iubebit faciam. PH. Mulier sapiens es, Nausistrata.
NA. Sati'tibin est? PH. Immo uero pulchre discedo et probe
et praeter spem. NA. Tu tuom nomen dic quid est. PH. Mihin? Phormio:
uostrae familiae hercle amicus et tuo summu' Phaedriae.
NA. Phormio, at ego ecastor posthac tibi quod potero, quae uoles
faciamque et dicam. PH. Benigne dici'. NA. Pol meritumst tuom.
PH. Vin primum hodie facere quod ego gaudeam, Nausistrata,
et quod tuo uiro oculi doleant? NA. Cupio. PH. Me ad cenam uoca.
NA. Pol uero uoco. DE. Eamus intro hinc. NA. Fiat. Sed ubist Phaedria
iudex noster? PH. Iam hic faxo aderit. CANTOR. Vos ualete et plaudite!