Hōstĭs ŭt Aūsŏnĭīs dēcēdĕrĕt ādvĕnă tērrīs,
fātĭdĭcaē fŭĕrānt ōrācŭlă prīscă Sĭbŷllaē
caēlĭcŏlūm Phrўgĭā gĕnĕtrīcēm sēdĕ pĕtītām
Lāŏmĕdōntēaē sācrāndām moēnĭbŭs ūrbīs;
ādvēctum ēxcĭpĕrēt nūmēn, quī lēctŭs ăb ōmnī
cōncĭlĭō pātrūm praēsēntīs dēgĕrĕt aēvī
ōptĭmŭs. ēn nōmēn mĕlĭūs māiūsquĕ trĭūmphīs!
iāmquĕ pĕtīta ădĕrāt Lătĭā pōrtāntĕ Cўbēlē
pūppe, ātque ānte ōmnēs māgnō cēdēntĕ sĕnātū
ōbvĭŭs āccītīs prŏpĕrābāt Scīpĭŏ sācrīs,
quī gĕnĭtūs pătrŭō dūctōrĭs ăd Āfrĭcă bēllă
tūnc lēctī mūltā fūlgēbăt ĭmāgĭne ăvōrūm.
īsque ŭbĭ lōngīnquō vĕnĭēntĭă nūmĭnă pōntō
āccēpīt sūpplēx pālmīs Tūscīquĕ sŏnōră
Thŷbrĭdĭs āddūxīt sūblīmĭs ăd ōstĭă pūppīm,
fēmĭnĕaē tūm deīndĕ mănūs sŭbĭērĕ, pĕr āmnēm
quaē trăhĕrēnt cēlsām rĕlĭgātīs fūnĭbŭs ālnūm.
cīrcum ārgūtă căvīs tīnnītĭbŭs aēră, sĭmūlquĕ
cērtābānt raūcō rĕsŏnāntĭă tŷmpănă pūlsū
sēmĭvĭrīquĕ chŏrī, gĕmĭnō quī Dīndўmă mōntĕ
cāstă cŏlūnt, quī Dīctaēō bācchāntŭr ĭn āntrō,
quīque Īdaēă iŭga ēt lūcōs nōvērĕ sĭlēntēs.
hōs īntēr frĕmĭtūs āc laētō vōtă tŭmūltū
sūbstĭtĭt āddūctīs rĕnŭēns prōcēdĕrĕ vīnclīs
sācră rătīs sŭbĭtīsquĕ vădīs īmmōbĭlĭs haēsīt.
tūm pūppe ē mĕdĭā māgnō clāmōrĕ săcērdōs:
"pārcĭtĕ pōllūtīs cōntīngĕrĕ vīncŭlă pālmīs
ēt prŏcŭl hīnc, mŏnĕō, prŏcŭl hīnc, quaēcūmquĕ prŏfānaē,
fērtĕ grădūs nēc vōs cāstō mīscētĕ lăbōrī,
dūm sătĭs ēst mōnvīssĕ dĕaē. quōd sī quă pŭdīcā
mēntĕ vălēt, sī qua īllaēsī sĭbĭ cōrpŏrĭs ādstāt
cōnscĭă, vēl sōlā sŭbĕāt pĭă mūnĕră dēxtrā."
Hīc prīscā dūcēns Claūsōrum ăb ŏrīgĭnĕ nōmēn
Claūdĭă nōn aēquā pŏpŭlī mălĕ crēdĭtă fāmā
īn pūppīm vērsīs pālmīsque ŏcŭlīsquĕ prŏfātūr:
"caēlĭcŏlūm gĕnĕtrīx, nūmēn, quōd nūmĭnă nōbīs
cūnctă crĕās, cūiūs prōlēs tērrāmquĕ frĕtūmquĕ
sīdĕrăque ēt mānēs rēgnōrūm sōrtĕ gŭbērnānt,
sī nōstrūm nūllō vĭŏlātum ēst crīmĭnĕ cōrpūs,
tēstīs, dīvă, vĕni ēt făcĭlī me ābsōlvĕ cărīnā."
tūm sēcūră căpīt fūnēm, frĕmĭtūsquĕ lĕōnūm
aūdīrī vīsūs sŭbĭto, ēt grăvĭōră pĕr aūrās
nūllā pūlsă mănū sŏnŭērūnt tŷmpănă dīvaē.
fērtūr prōnă rătīs (vēntōs īmpēllĕrĕ crēdās)
cōntrāque ādvērsās dūcēntēm praēvĕnĭt ūndās.
ēxtēmplō māiōr cūnctīs spēs pēctŏră mūlcēt
fīnem ārmīs tāndēm fīnēmquĕ vĕnīrĕ pĕrīclīs.
Īpse ălăcēr Sĭcŭlā dīscēdēns Scīpĭŏ tērrā
ābscōndīt lātē prōpūlsīs pūppĭbŭs aēquōr,
cuī nūmēn pĕlăgī plācāvĕrăt hōstĭă taūrūs,
iāctăquĕ caērŭlĕīs īnnābānt flūctĭbŭs ēxtă.
tūnc ā sēdĕ dĕūm pūrūmquĕ pĕr aēthĕră lāpsaē
ārmĭgĕraē Iŏvĭs ānte ŏcŭlōs coēpērĕ vŏlūcrēs
aēquŏrĕās mōnstrārĕ vĭās āc dūcĕrĕ clāssēm.
aūgŭrĭūm clāngōr laētūm dăbăt. īndĕ sĕcūtī
tāntūm praēgrēssōs lĭquĭdā sūb nūbĕ vŏlātūs,
quāntūm nōn frūstrā spĕcŭlāntūm lūmĭnă sērvānt,
lītŏra Ăgēnŏrĕaē tĕnŭērūnt pērfĭdă tērraē.
Nēc sēgnīs tānta īn sēmēt vĕnĭēntĕ prŏcēllā
Āfrĭcă tērrĭbĭlēm māgnō sūb nōmĭnĕ mōlēm,
rēgĭs ŏpēs, cōntra ēt Māssŷlă părāvĕrăt ārmă,
spēsquĕ Sўphāx Lĭbўcīs ūna ēt Laūrēntĭbŭs ūnūs
tērrŏr ĕrāt. cāmpōs părĭtēr vāllēsquĕ rĕfūsās
lītŏrăque īmplērāt nūllō dĕcŏrārĕ tăpētĕ
cōrnĭpĕdēm Nŏmăs āssuētūs, dēnsaēquĕ pĕr aūrās
cōndēbānt iăcŭlīs strīdēntĭbŭs aēthĕră nūbēs.
īmmĕmŏr hīc dēxtraēquĕ dătaē iūnctīquĕ pĕr ārās
foēdĕrĭs ēt mēnsās tēstēs ātque hōspĭtă iūră
fāsquĕ fĭdēmquĕ sĭmūl prāvō mūtātŭs ămōrĕ
rūpĕrăt ātquĕ tŏrōs rēgnī mērcēdĕ părārāt.
vīrgo ĕrăt ēxĭmĭā spĕcĭē clārōquĕ părēntĕ,
Hāsdrŭbălīs prōlēs. thălămīs quām cēpĭt ŭt āltīs,
ceū făcĕ sūccēnsūs prīmā taēdāquĕ iŭgālī
vērtĭt ŏpēs gĕnĕr ād Poēnōs, Lătĭaēquĕ sŏlūtō
foēdĕre ămīcĭtĭaē dōtālĭă trānstŭlĭt ārmă.
Sēd nōn Aūsŏnĭō cūrārum ēxtrēmă Sўphācēm
dūctōrī mŏnŭīssĕ fŭīt, mīssīquĕ mĭnāntūr:
stēt rēgnō, rĕpŭtēt sŭpĕrōs, pācta hōspĭtă sērvēt.
lōngē cōniŭgĭa āc lōngē Tўrĭōs Hўmĕnaēōs
īntēr Dārdănĭās ăcĭēs fŏrĕ. sānguĭnĕ quīppĕ,
sī rĕnŭāt, blāndō nĭmĭūm făcĭlīquĕ mărītō
stātūra ōbsĕquĭa ēt thălămī flāgrāntĭs ămōrēs.
Sīc Lătĭūs pērmīxtă mĭnīs sēd cāssă mŏnēbāt
dūctōr; nām sūrdās cōniūnx ōbstrūxĕrăt aūrēs.
ērgo āspēr mŏnĭtīs frūstrā nītēntĭbŭs ēnsēs
ādvŏcăt ēt cāstās pōllūtī foēdĕrĭs ārās
tēstātūs vărĭā Mārtēm mŏvĕt īmpĭgĕr ārtĕ.
cāstră lĕvī călămō cānnāque īntēctă pălūstrī,
quālĭă Maūrŭs ămāt dīspērsă măpālĭă pāstōr,
āggrĕdĭtūr fūrtum ārmōrūm tūtāntĭbŭs ūmbrīs
āc tăcĭtā spārgīt cēlāta īncēndĭă nōctĕ.
īnde ŭbĭ cōllēctī răpĭdām dīffūndĕrĕ pēstēm
coēpērūnt īgnēs ēt sē pēr pīnguĭă māgnō
pābŭlă fērrĕ sŏnō, clāre ēxspătĭāntŭr ĭn aūrās
ēt fūmōs vŏlŭcrī prōpēllūnt lūmĭnĕ flāmmaē.
īt tōtīs ĭnĭmīcă lŭēs cūm tūrbĭnĕ cāstrīs,
ātque ălĭmēntă vŏrāt strĕpĭtū Vūlcānŭs ănhēlō
ārĭda, ĕt ēx ōmnī mānānt īncēndĭă tēctō.
sēntītūr plērīsquĕ prĭūs, quām cērnĭtŭr, īgnīs
ēxcītīs sōmnō, mūltōrūmque ōră vŏcāntūm
aūxĭlĭum īnvādūnt flāmmaē. flŭĭt ūndĭquĕ vīctōr
Mūlcĭbĕr ēt răpĭdīs āmplēxĭbŭs ārmă vĭrōsquĕ
cōrrĭpĭt; ēxūndāt pēstīs, sēmūstăquĕ cāstră
ālbēntī vŏlĭtānt pēr nūbĭlă sūmmă făvīllā.
īpsĭŭs īngēntī rēgīs tēntōrĭă sāltū
lūgūbre īncrĕpĭtāns lātē cīrcūmvŏlăt ārdōr
haūsīssētquĕ vĭrūm, trĕpĭdūs nī clādĕ sătēllēs
ē sōmno āc strātīs răpŭīssēt mūltă prĕcāntēm.
Vērum ŭbĭ mōx iūnctō sŏcĭārānt āggĕrĕ vīrēs
Māssŷlūs Tўrĭūsquĕ dŭcēs āccītăquĕ rēgnō
lēnĭĕrāt pūbēs īnfaūstaē vūlnĕră nōctīs,
īră pŭdōrquĕ dăbānt ēt cōniūnx, tērtĭŭs īgnīs,
īmmānēs ănĭmōs, āfflātăquĕ bārbărŭs ōră
cāstrōrūm flāmmīs ēt sē vēlāmĭnĕ nūllō
vīx īntēr trĕpĭdās ērēptum ēx hōstĕ cătērvās
frēndēbāt mĭnĭtāns; sĕd ĕnīm nōn lūcĕ Sўphācēm
nēc clārō pŏtŭīssĕ dĭē nēc sōlĕ tŭēntĕ
ā quōquām vīncī. iāctārāt tālĭă vēcōrs,
sēd iām claūdēbāt flātūs nēc plūră sĭnēbāt
Ātrŏpŏs ēt tŭmĭdaē prŏpĕrābāt stāmĭnă līnguaē.
nāmque ŭbĭ prōsĭlŭīt cāstrīs ceū tūrbĭdŭs āmnīs,
quī sīlvās āc sāxă trăhēns pēr dēvĭă praēcēps
vōlvĭtŭr ēt rīpās spūmāntī gūrgĭtĕ lāxāt,
ānte ōmnēs praēvēctŭs ĕquō trăhĭt āgmĭnă vōcĕ.
cōntrā nāvă mănūs Rŭtŭlī cēlsūsquĕ rŭēbāt
vīsō rēgĕ prŏcūl rāptīs ēxērcĭtŭs ārmīs,
āc sĭbĭ quīsquĕ: "vĭdēsnĕ vĭdēs, ŭt ĭn āgmĭnĕ prīmō
Māssŷlūs vŏlĭtēt dēpōscēns proēlĭă rēctōr?
fāc nōstrum hōc, mĕă dēxtră, dĕcūs. vĭŏlāvĭt ĕt ārās
caēlĭcŏlum ēt cāstī dūctōrīs foēdĕră rūpīt.
sīt sătĭs hūnc cāstrīs sĕmĕl ēffūgīssĕ crĕmātīs."
sīc sēcūm tăcĭti ēt cērtātīm spīcŭlă fūndūnt.
prīma īn cōrnĭpĕdīs sēdīt spīrāntĭbŭs īgnēm
nārĭbŭs hāstă vŏlāns ērēxītque ōrĕ crŭēntō
quādrŭpĕdem ēlātīs pūlsāntēm cālcĭbŭs aūrās.
cōrrŭĭt āspĕr ĕquūs cōnfīxăquĕ cūspĭdĕ mēmbră
hūc īllūc iāctāns rēctōrēm prōdĭdĭt hōstī.
īnvādūnt vānūmquĕ fŭgae ātque āttōllĕrĕ fēssōs
ānnītēntem ārtūs rĕvŏcāto ā vūlnĕrĕ tēlō
cōrrĭpĭūnt, tūm vīnclă vĭrō mănĭcaēquĕ pŭdēndă
āddĭta, ĕt, ēxēmplūm nōn ūmquām fīdĕrĕ laētīs,
scēptrĭfĕrās ārtā pālmās vīnxērĕ cătēnā.
dūcĭtŭr ēx āltō dēiēctūs cūlmĭnĕ rēgnī,
quī mŏdŏ sūb pĕdĭbūs tērrās ēt scēptră pătēnsquĕ
lītŏra ăd Ōcĕănī sūb nūtū vīdĕrăt aēquōr.
prōstrātīs ŏpĭbūs rēgnī Phoēnīssă mĕtūntūr
āgmĭna, ĕt īnvīsūs Mārtī nōtūsquĕ fŭgārūm
vērtīt tērgă cĭtūs dāmnātīs Hāsdrŭbăl aūsīs.
Stābāt Cārthāgō trūncātīs ūndĭquĕ mēmbrīs
ūni īnnīxă vĭrō, tāntōquĕ frăgōrĕ rŭēntēm
Hānnĭbăl ābsēntī rĕtĭnēbāt nōmĭnĕ mōlēm.
īd rĕlĭquūm fēssōs ŏpĭs aūxĭlĭīquĕ cĭērĕ
rērum ēxtrēmă iŭbēnt, hūc cōnfūgērĕ păvēntēs,
pōstquām sē sŭpĕrūm dēsērtōs nūmĭnĕ cērnūnt.
nēc mŏră prōpūlsā sūlcānt vădă sālsă cărīnā,
quī rĕvŏcēnt pătrĭaēquĕ fĕrānt māndātă mŏnēntēs,
nē lēntūs nūllās vĭdĕāt Cārthāgĭnĭs ārcēs.
Quārta Aūrōră rătēm Daūnī dēvēxĕrăt ōrās,
ēt fĕră dūctōrīs tūrbābānt sōmnĭă mēntēm.
nāmquĕ grăvīs cūrīs cārpīt dūm nōctĕ quĭētēm,
cērnĕrĕ Flāmĭnĭūm Grācchūmque ēt cērnĕrĕ Paūlūm
vīsŭs ĕrāt sĭmŭl ādvērsōs mūcrōnĭbŭs īn sē
dēstrīctīs rŭĕre ātque Ĭtălā dēpēllĕrĕ tērrā,
ōmnīsque ā Cānnīs Thrăsўmēnnīque ōmnĭs ăb ūndīs
īn pōntum īmpēllēns ūmbrārum ēxērcĭtŭs ībāt.
īpsĕ fŭgām cŭpĭēns nōtās ēvādĕre ăd Ālpēs
quaērēbāt tērraēque ūlnīs āmplēxŭs ŭtrīsquĕ
haērēbāt Lătĭaē, dōnēc vīs saēvă prŏfūndō
trūdĕrĕt ēt răpĭdīs dărĕt āspōrtārĕ prŏcēllīs.
Hīs aēgrūm vīsīs ădĕūnt māndātă fĕrēntēs
lēgātī pătrĭaēque ēxtrēmă pĕrīcŭlă pāndūnt:
Māssŷla ūt rŭĕrīnt ārma, ūt cērvīcĕ cătēnās
rēgnātōr tŭlĕrīt Lĭbўaē lētōquĕ nĕgātō
sērvētūr nŏvă pōmpă Iŏvī, Cārthāgŏ lăbōrēt
ūt trĕpĭdi Hāsdrŭbălīs, quī rērum ăgĭtārĭt hăbēnās,
nōn ūnā cōncūssă fŭgā. sē, trīstĕ prŏfātū,
vīdīsse, ārdērēnt cūm bīna īn nōctĕ sĭlēntī
cāstra ēt lūcērēt scĕlĕrātīs Āfrĭcă flāmmīs.
praērăpĭdūm iŭvĕnēm mĭnĭtārī, Brūttĭă sērvēt
lītŏră dūm Poēnūs, dēstrūctūrum īgnĭbŭs ātrīs,
īn quām sē rĕfĕrāt, pătrĭām sŭăque īnclĭtă fāctă.
haēc pōstquām dīcta ēt cāsūs pătŭērĕ mĕtūsquĕ
ēffūndūnt lăcrĭmās dēxtrāmque ūt nūmĕn ădōrānt.
Aūdīvīt tōrvo ōbtūtū dēfīxŭs ĕt aēgrā
ēxpēndīt tăcĭtē cūrā sēcum īpsĕ vŏlūtāns,
ān tāntī Cārthāgŏ fŏrēt. sīc deīndĕ prŏfātūr:
"ō dīrum ēxĭtĭūm mōrtālĭbŭs! ō nĭhĭl ūmquām
crēscĕrĕ nēc māgnās pătĭēns ēxsūrgĕrĕ laūdēs
īnvĭdĭa! ēvērsām iām prīdem ēxscīndĕrĕ Rōmām
ātque aēquāssĕ sŏlō pŏtŭī, trādūcĕrĕ cāptām
sērvītūm gēntēm Lătĭōque īmpōnĕrĕ lēgēs.
dūm sūmptūs dūmque ārmă dŭcī fēssōsquĕ sĕcūndīs
sūmmīssō tīrōnĕ nĕgānt rĕcrĕārĕ mănīplōs,
dūmque ĕtĭām Cĕrĕre ēt vīctū fraūdāssĕ cŏhōrtēs
Hānnōnī plăcĕt, īndŭĭtūr tōta Āfrĭcă flāmmīs,
pūlsăt Ăgēnŏrĕās Rhoētēĭă lāncĕă pōrtās.
nūnc pătrĭaē dĕcŭs ēt pătrĭaē nūnc Hānnĭbăl ūnūs
sūbsĭdĭūm, nūnc īn nōstrā spēs ūltĭmă dēxtrā.
vērtēntūr sīgna, ūt pātrēs stătŭērĕ, sĭmūlquĕ
ēt pătrĭaē mūrōs ēt tē sērvābĭmŭs, Hānnōn."
Haēc ŭbĭ dētŏnŭīt, cēlsās ē lītŏrĕ pūppēs
prōpēllīt mūltūmquĕ gĕmēns mŏvĕt aēquŏrĕ clāssēm.
nōn tērga ēst aūsūs cēdēntum īnvādĕrĕ quīsquām,
nōn rĕvŏcārĕ vĭrūm. cūnctīs praēstārĕ vĭdēntūr,
quōd spōnte ābscēdāt, sŭpĕrī, tāndēmquĕ rĕsōlvāt
Aūsŏnĭām. vēntōs ōptānt, ēt lītŏra ăb hōstĕ
nūdă vĭdērĕ săt ēst, ceū flāmĭnă cōmprĭmĭt Aūstēr
cūm fĕra ĕt ābscēdēns rēddīt mărĕ, nāvĭtă pārcō
īntĕrĕā vōtō nōn aūrās pōscĭt ămīcās,
cōntēntūs cārvīssĕ Nŏtō, pācēmquĕ quĭētām
prō făcĭlī cūrsū rĕpŭtāt sălĭs. ōmnĭs ĭn āltūm
Sīdŏnĭūs vīsūs cōnvērtĕrăt ūndĭquĕ mīlēs;
dūctōr dēfīxōs Ĭtălā tēllūrĕ tĕnēbāt
īntēntūs vūltūs, mānāntēsque ōră rĭgābānt
pēr tăcĭtūm lăcrĭmae, ēt sūspīrĭă crēbră cĭēbāt,
haūd sĕcŭs āc pătrĭām pūlsūs dūlcēsquĕ pĕnātēs
līnquĕrĕt ēt trīstēs ēxūl trăhĕrētŭr ĭn ōrās.
Ūt vēro āffūsīs pūppēs prōcēdĕrĕ vēntīs
ēt sēnsīm coēpērĕ prŏcūl sūbsīdĕrĕ mōntēs
nūllăquĕ iam Hēspĕrĭa ēt nūsquām iām Daūnĭă tēllūs,
hīc sēcum īnfrēndēns: "mēntīsne ĕgŏ cōmpŏs ĕt hōc nūnc
īndīgnūs rĕdĭtū, quī mēmēt fīnĭbŭs ūmquām
āmōrim Aūsŏnĭaē? flāgrāssēt sūbdĭtă taēdīs
Cārthāgo ēt pŏtĭūs cĕcĭdīssēt nōmĕn Ĕlīssaē.
quīd? tūnc sāt cōmpōs, quī nōn ārdēntĭă tēlă
ā Cānnīs īn tēmplă tŭlī Tārpēiă Iŏvēmquĕ
dētrāxī sŏlĭō? spārsīssem īncēndĭă mōntēs
pēr sēptēm bēllō văcŭōs gēntīquĕ sŭpērbaē
Īlĭăcum ēxĭtĭum ēt prŏăvōrūm fātă dĕdīssēm.
cūr pōrro haēc āngānt? nūnc, nūnc īnvādĕrĕ fērrō
quīs prŏhĭbēt rūrsūmque ād moēnĭă tēndĕrĕ grēssūs?
ībo ēt cāstrōrūm rĕlĕgēns mŏnŭmēntă mĕōrūm,
quā vĭă nōtă vŏcāt, rĕmĕābo Ănĭēnĭs ăd ūndās.
flēctĭte ĭn Ītălĭām prōrās, āvērtĭtĕ clāssēm!
fāxo ūt vāllātā rĕvŏcētūr Scīpĭŏ Rōmā."
Tālĭbŭs ārdēntēm fŭrĭīs Nēptūnŭs ŭt āltō
prōspēxīt vērtīquĕ rătēs ād lītŏră vīdīt,
quāssāns caērŭlĕūm gĕnĭtōr căpŭt aēquŏră fūndō
ērŭĭt ēt tŭmĭdūm mŏvĕt ūltrā lītŏră pōntūm.
ēxtēmplō vēntōs īmbrēsque ēt rūpĕ prŏcēllās
cōncĭtăt Aēŏlĭās āc nūbĭbŭs aēthĕră cōndīt.
tūm pĕnĭtūs tēlō mōlītūs rēgnă trĭdēntī
īntĭma ăb ōccāsū Tēthŷn īmpēllĭt ĕt ōrtū
āc tōtum Ōcĕănī tūrbāt căpŭt. aēquŏră sūrgūnt
spūmĕa, ĕt īllīsū scŏpŭlūs trĕmĭt ōmnĭs ăquārūm.
prīmūs se āttōllēns Năsămōnūm sēdĭbŭs Aūstēr
nūdāvīt Sŷrtīm cōrrēptā nūbĭlŭs ūndā.
īnsĕquĭtūr sūblīmĕ fĕrēns nīgrāntĭbŭs ālīs
ābrūptūm Bŏrĕās pōntī lătŭs. īntŏnăt ātēr
dīscōrdī flātu ēt pārtēm răpĭt aēquŏrĭs Eūrūs.
hīnc rūptī rĕbŏārĕ pŏli ātque hīnc crēbră mĭcārĕ
fūlmĭna ĕt īn clāssēm rŭĕre īmplācābĭlĕ caēlūm
cōnsēnsēre īgnēs nīmbīque ēt flūctŭs ĕt īră
vēntōrūm, nōctēmquĕ frĕto īmpŏsŭērĕ tĕnēbraē.
ēcce īntōrtă Nŏtō vĕnĭēnsque ā pūppĕ prŏcēllă
āntēmnae īmmūgīt (strīdōrque īmmītĕ rŭdēntūm
sībĭlăt) āc sĭmĭlēm mōntī nīgrāntĕ prŏfūndō
dūctōrīs frāngīt sŭpĕr ōră trĕmēntĭă flūctūm.
ēxclāmāt vōlvēns ŏcŭlōs caēlōquĕ frĕtōquĕ:
"fēlīx, ō frātēr, dīvīsque aēquātĕ cădēndō,
Hāsdrŭbăl! ēgrĕgĭūm fōrtīs cuī dēxtĕra ĭn ārmīs
pūgnāntī pĕpĕrīt lētum, ēt cuī fātă dĕdērĕ
Aūsŏnĭam ēxtrēmō tēllūrem āpprēndĕrĕ mōrsū.
āt mĭhĭ Cānnārūm cāmpīs, ŭbĭ Paūlŭs, ŭbi īllaē
ēgrĕgĭae ōccŭbŭēre ănĭmaē, dīmīttĕrĕ vītām
nōn lĭcĭtūm vēl, cūm fērrem īn Căpĭtōlĭă flāmmās,
Tārpēiō Iŏvĭs ād mānēs dēscēndĕrĕ tēlō."
Tālĭă dūm maērēt, dīvērsīs flātĭbŭs āctă
īn gĕmĭnūm rŭĭt ūndă lătūs pūppīmquĕ sŭb ātrīs
aēquŏrĭs āggĕrĭbūs tĕnŭīt ceū tūrbĭnĕ mērsām.
mōx nīgrīs āltē pūlsa ēxūndāntĭs hărēnaē
vērtĭcĭbūs rătĭs aēthĕrĭās rĕmĕāvĭt ăd aūrās
ēt flūctūs sūprā vēntō lībrāntĕ pĕpēndīt.
āt gĕmĭnās Nŏtŭs īn scŏpŭlōs ātque hōrrĭdă sāxă
dūrā sōrtĕ răpīt, mĭsĕrāndum ēt trīstĕ, bĭrēmēs.
īncrĕpŭēre īctū prōraē. tūm mūrĭce ăcūtō
dīssĭlĭēns sŏnŭīt rūptā cōmpāgĕ cărīnă.
hīc vărĭa ānte ŏcŭlōs făcĭēs: nătăt aēquŏrĕ tōtō
ārma īntēr gălĕāsquĕ vĭrūm crīstāsquĕ rŭbēntēs
flōrēntīs Căpŭaē gāza ēt sēpōstă trĭūmphō
Laūrēns praēdă dŭcīs, trĭpŏdēs mēnsaēquĕ dĕōrūm
cūltăquĕ nēquīquām mĭsĕrīs sĭmŭlācră Lătīnīs,
cūm Vĕnŭs ēmōtī făcĭē cōntērrĭtă pōntī
tālĭbŭs āllŏquĭtūr rēgēm mărĭs: "hōc sătĭs īraē
īntĕrĕā, gĕnĭtōr, sătĭs ād māiōră mĭnārūm.
cētĕră pārcĕ, prĕcōr, pĕlăgō, nē tōllăt ăcērbă
hōc Cārthāgŏ dĕcūs, nūllō sŭpĕrābĭlĕ bēllō
prōgĕnŭīssĕ căpūt nōstrōsque īn fūnĕră Poēnī
Aēnĕădās ūndīs tōtōque ĕgŭīssĕ prŏfūndō."
Sīc Vĕnŭs, ēt tŭmĭdī cōnsīdūnt gūrgĭtĕ flūctūs
ōbvĭăque ādvērsīs prōpēllūnt āgmĭnă cāstrīs.
Dūx vĕtŭs ārmōrūm scītūsque āccēndĕrĕ cōrdă
laūdĭbŭs īgnĭfĕrō mēntēs fŭrĭābăt ĭn īrām
hōrtātū dĕcŏrīsque ūrēbāt pēctŏră flāmmīs:
"tū mĭhĭ Flāmĭnĭī pōrtās rōrāntĭă caēsī
ōră dŭcīs; nōscō dēxtrām. tū prīmŭs ĭn īctūs
īngēntīs Paūlī rŭĭs āc dēfīgĭs ĭn ōssă
mūcrōnēm. tĭbĭ pūgnācīs gēstāntŭr ŏpīmă
Mārcēllī. Grācchūsquĕ cădēns tĭbĭ prōlŭĭt ēnsēm.
ēccĕ mănūs, quaē pūlsāntēm tē, bēllĭgĕr Āppī,
moēnĭă sūblīmīs Căpŭaē dē cūlmĭnĕ mūrī
ēxcēlsō fūsā mŏrĭbūndūm pērcŭlĭt hāstā.
ēcce ălĭūd fūlmēn dēxtraē, quō nōbĭlĕ nōmēn
Fūlvĭŭs ēxcēpīt nōn ūnūm pēctŏrĕ vūlnūs.
hūc prīmā tē sīste ăcĭē, cuī cōnsŭl ĭn ārmīs
Crīspīnūs cĕcĭdīt. mē tū cŏmĭtārĕ pĕr hōstēs,
quī nōbīs, mĕmĭni, ād Cānnās laētīssĭmŭs īraē
Sērvīlī fērs ōră dŭcīs sūffīxă vĕrūtō.
cērnō flāgrāntēs ŏcŭlōs vūltūmquĕ tĭmēndūm
nōn īpsō mĭnŭs ēnsĕ tŭūm, fōrtīssĭmĕ Poēnūm
ō iŭvĕnīs, quālēm vīdī, cūm flūmĭnĕ saēvō
īnsīgnīs Trĕbĭaē cōmplēxum īngēntĭbŭs ūlnīs
mērsīstī fūndō lūctāntēm vānă trĭbūnūm.
āt tū, quī gĕlĭdās Tīcīnī prīmŭs ăd ūndās
Scīpĭădaē pātrīs tīnxīstī sānguĭnĕ fērrūm,
īncēpta ēxsĕquĕre ēt nātī mĭhĭ rēddĕ crŭōrēm.
hōrrēscāmne īpsōs, vĕnĭānt si ād proēlĭă dīvōs,
cūm stētīs, tūrmaē, vīdī cōntērmĭnă caēlō
quās iŭgă cālcāntēs sūmmās vŏlĭtārĕ pĕr Ālpēs,
cūm vĭdĕām, quōrūm fērrō mănĭbūsquĕ căpācēs
ārsēre Ārgўrĭpaē cāmpī? nūm sēgnĭŏr ībīs
nūnc mĭhĭ, quī prīmūs tōrquēs īn moēnĭă tēlūm
Dārdănă nēc nōstraē făcĭlīs cōncēdĕrĕ laūdī?
tē vērō, tēte ēxstĭmŭlēm, quī, fūlmĭnă cōntrā
ēt nīmbōs tŏnĭtrūsque āc sūmmī nūmĭnĭs īrās
cūm stārēm, pērfērrĕ sŏnōs āc vānă iŭbēbās
nūbĭla ĕt āntĕ dŭcēm Căpĭtōlĭă cēlsă pĕtēbās?
quīd vōs, quīs clārō dēlētum ēst Mārtĕ Săgūntūm,
ēxhōrtēr, quōs nōbĭlĭtānt prīmōrdĭă bēllī?
ūt mēque ēt vōbīs dīgnūm, dēfēndĭtĕ, quaēsō,
praētĕrĭtās dēxtrā laūdēs. dīvum īpsĕ făvōrĕ
vīncēndōquĕ sĕnēx pătrĭām pōst trīnă lăbāntēm
lūstra ēt nōn vīsōs tām lōnga aētātĕ pĕnātēs
āc nātum ēt fīdaē iām prīdēm cōniŭgĭs ōră
cōnfīsūs vōbīs rĕpĕtō. nōn āltĕră rēstāt
iām Lĭbўaē nēc Dārdănĭīs pūgna āltĕră rēstāt.
cērtātūs nōbīs hŏdĭē dŏmĭnum āccĭpĭt ōrbīs."
Hānnĭbăl haēc; sēd nōn pătĭēns rĕmŏrāntĭă vērbă
Aūsŏnĭūs mīlēs, quŏtĭēns dūx coēpĕrăt ōră
sōlvĕre ăd ēffātūs, sīgnūm pūgnāmquĕ pĕtēbānt.
Haēc prŏcŭl āĕrĭā spĕcŭlāntēm nūbĕ sŏrōrēm
ūt vīdīt dīvūm gĕnĭtōr maēstōsquĕ sŭb ācrī
ōbtūtū vūltūs, sīc ōre ēffātŭs ămīcōst:
"quī tē mēntĭs ĕdūnt mōrsūs? dā nōscĕrĕ, cōniūnx;
nūm Poēnī cāsūs dŭcĭs ēt Cārthāgĭnĭs āngīt
cūră tŭaē? sĕd ĕnīm rĕpŭtā tēcum īpsă fŭrōrēs
Sīdŏnĭōs. gēntēm cōntra ēt fātālĭă rēgnă
Teūcrōrūm quĭs ĕrīt, quaēsō, gērmānă, rĕbēllī
frāctīs foēdĕrĭbūs pŏpŭlō mŏdŭs? īpsă mălōrūm
nōn plūs Cārthāgō tŭlĭt ēxhaūsītquĕ lăbōrīs,
quām prō Cādmēā sŭbĭīsti ēxērcĭtă gēntĕ.
tūrbāstī mărĭa āc tērrās iŭvĕnēmquĕ fĕrōcēm
īmmīstī Lătĭō. trĕmŭērūnt moēnĭă Rōmaē,
pērquĕ bĭs ōctōnōs prīmūs fŭĭt Hānnĭbăl ānnōs
hūmānī gĕnĕrīs. tēmpūs cōmpōnĕrĕ gēntēs.
ād fīnēm vēntūm. claūdēnda ēst iānŭă bēllī."
Tūm sūpplēx Iūnō: "nĕque ĕgo haēc mūtārĕ lăbōrāns,
quīs ēst fīxă dĭēs, pēndēntī nūbĕ rĕsēdī
nēc rĕvŏcāre ăcĭēs bēllūmve ēxtēndĕrĕ quaērō.
quaē dōnārĕ pŏtēs, quŏnĭām mĭhĭ grātĭă lānguēt
ēt cĕcĭdīt iām prīmŭs ămōr, - nīl fīlă sŏrōrūm
ādvērsūs pōscō. vērtāt tērga Hānnĭbăl hōstī,
ūt plăcĕt, ēt cĭnĕrēs Trōiaē Cārthāgĭnĕ rēgnēnt.
Īllūd tē gĕmĭnī pēr mūtŭă pīgnŏra ămōrīs
ēt sŏrŏr ēt cōniūnx ōrō: trānārĕ pĕrīclă
māgnănĭmūm pătĭārĕ dŭcēm vītāmquĕ rĕmīttās
nēvĕ sĭnās cāptum Aūsŏnĭās pērfērrĕ cătēnās.
stēnt ĕtĭām cōntūsă mălīs mĕă moēnĭă frāctō
nōmĭnĕ Sīdŏnĭo ēt nōstrō sērvēntŭr hŏnōrī."
Sīc Iūno, ēt cōntrā brĕvĭtēr sīc Iūppĭtĕr ōrsūs:
"dō spătĭūm mūrīs, ūt vīs, Cārthāgĭnĭs āltaē.
stēnt lăcrĭmīs prĕcĭbūsquĕ tŭīs. sēd pērcĭpĕ, cōniūnx,
quātĕnŭs īndūlsīssĕ văcēt. nōn lōngă sŭpērsūnt
fāta ūrbī, vĕnĭētquĕ părī sūb nōmĭnĕ dūctōr,
quī nūnc sērvātās ēvērtāt fūndĭtŭs ārcēs.
aēthĕrĭās quŏque, ŭtī pōscīs, trăhăt Hānnĭbăl aūrās,
ērēptūs pūgnaē. mīscēre hīc sīdĕră pōntō
ēt tērrās īmplērĕ vŏlēt rĕdĕūntĭbŭs ārmīs.
nōvī fētă vĭrī bēllō praēcōrdĭă. sēd lēx
mūnĕrĭs haēc ēstō nōstrī: Sātūrnĭă rēgnă
nē pōst haēc vĭdĕāt, rĕpĕtāt nēve āmplĭŭs ūmquām
Aūsŏnĭām. nūnc īnstāntī rāptum āvĕhĕ lētō,
nē, lātīs sī mīscēbīt fĕră proēlĭă cāmpīs,
Rōmŭlĕī nĕquĕās iŭvĕnīs sūbdūcĕrĕ dēxtraē."
Dūm stătŭīt fāta Ōmnĭpŏtēns ūrbīquĕ dŭcīquĕ,
īnvādūnt ăcĭēs pūgnam ēt clāmōrĕ lăcēssūnt
sīdĕră. nōn ălĭō grăvĭōrēs tēmpŏrĕ vīdīt
aūt pŏpŭlōs tēllūs, aūt, quī pătrĭa ārmă mŏvērēnt,
māiōrēs cērtārĕ dŭcēs. dīscrīmĭnĭs āltă
īn mĕdĭō mērcēs, quīcquīd tĕgĭt ūndĭquĕ caēlūm.
ībăt Ăgēnŏrĕūs praēfūlgēns dūctŏr ĭn ōstrō,
ēxcēlsūmquĕ căpūt pēnnā nūtāntĕ lĕvābāt
crīstă rŭbēns. saēvūs māgnō dē nōmĭnĕ tērrōr
praēcēdīt, Lătĭōquĕ mĭcāt bĕnĕ cōgnĭtŭs ēnsīs.
āt cōntra ārdēntī rădĭābāt Scīpĭŏ cōccō
tērrĭbĭlem ōstēntāns clīpeūm, quō pātrĭs ĕt ūnā
caēlārāt pătrŭī spīrāntēs proēlĭă dīră
ēffĭgĭēs; flāmmam īngēntēm frōns āltă vŏmēbāt.
sūb tāntā cūnctīs vī tēlōrūmquĕ vĭrūmquĕ
īn dŭcĭbūs stābāt spēs ēt vīctōrĭă sōlīs.
quīn ĕtĭām, făvŏr ūt sŭbĭgīt plērōsquĕ mĕtūsvĕ,
Scīpĭŏ sī Lĭbўcīs ēssēt gĕnĕrātŭs ĭn ōrīs,
scēptra ăd Ăgēnŏrĕōs crēdūnt vēntūră nĕpōtēs
Hānnĭbăl Aūsŏnĭā gĕnĭtūs sī sēdĕ fŭīssēt,
haūd dŭbĭtānt tērrās Ĭtăla īn dĭcĭōnĕ fŭtūrās.
Cōntrĕmŭēre aūraē răpĭdō vībrāntĭbŭs hāstīs
tūrbĭne ĕt hōrrĭfĭcām trāxērĕ pĕr aēthĕră nūbēm.
īnde ēnsīs prŏpĭōrque ăcĭēs ēt cōmmĭnŭs ōră
ādmōta āc dīrā flāgrāntĭă lūmĭnă flāmmā.
stērnĭtŭr, īn mĕdĭūm cōntēmptrīx tūrbă pĕrīclī
quaē prīmīs sē praēcĭpĭtēm tŭlĭt ōbvĭă tēlīs,
gēntīlēmquĕ bĭbīt tēllūs īnvītă crŭōrēm.
fērvĭdŭs īngĕnĭī Măsĭnīssa ēt fērvĭdŭs aēvī
īn prīmās Măcĕtūm tūrmās īmmānĭă mēmbră
īnfērt ēt iăcŭlō cīrcūmvŏlăt ālĭtĕ cāmpūm.
caērŭlŭs haūd ălĭtēr, cūm dīmĭcăt, īncŏlă Thŷlēs
āgmĭnă fālcĭgĕrō cīrcūmuĕnĭt ārtă cŏvīnnō.
Grāiă phălānx pătrĭō dēnsārāt mōrĕ cătērvās
iūnctīsque ādstābāt nūllī pĕnĕtrābĭlĭs hāstīs.
Īmmĕmŏr hās pāctī pōst foēdŭs ĭn ārmă Phĭlīppūs
mīsĕrăt ēt quāssām rĕfŏvēbăt Ăgēnŏrĭs ūrbēm.
rārēscīt mūltō lāxātūs vūlnĕrĕ mīlēs
ātque ăpĕrīt pătŭlās prōstrātō cōrpŏrĕ lātē
īntēr tēlă vĭās. īrrūmpīt mōlĕ rŭīnaē
Aūsŏnĭūs glŏbŭs ēt pēriūrĭă Grāiă rĕsīgnāt.
Ārchĕmŏrūm Rŭtĭlūs, Teūcrūm Nōrbānŭs (ĕt āmbŏ
Māntŭă pūbēntī gĕnĕtrīx dīmīsĕrăt aēvō),
ōbtrūncāt Sămĭūm bēllācīs dēxtră Călēnī,
āt Clўtĭūm Sĕlĭūs, Pēllaēum ēt vānă tŭmēntēm
ād nōmēn pătrĭaē Clўtĭūm, sēd glōrĭă Pēllaē
haūd vălŭīt mĭsĕrō dēfēndĕrĕ Daūnĭă tēlă.
Saēvĭŏr hīs Lătĭūs vāstābāt Brūttĭă sīgnă
Laēlĭŭs īncrĕpĭtāns: "ādeōne Oēnōtrĭă tēllūs
dētēstāndă fŭīt, quām pēr mărĭa āspĕră pērquĕ
īnsānōs Tўrĭō fŭgĕrētīs rēmĭgĕ flūctūs?
sēd fūgīssĕ sătīs fŭĕrīt. Lătĭōnĕ crŭōrĕ
īnsŭpĕr ēxtērnās pĕtĭtīs pērfūndĕrĕ tērrās?"
haēc dīcēns Sĭlărūm mĕdĭtāntem īn proēlĭă tēlō
praēvĕnĭt. hāstă vŏlāns īmō sūb gūttŭrĕ sēdīt
ēt vītaē vōcīsquĕ vĭās sĭmŭl īncĭtă claūsīt.
Vērgĭlĭō Caūdīnŭs, ăcērbō Lāŭs Ămānō
stērnĭtŭr. āccēndūnt īrās vūltūsquĕ vĭrōrūm
ārmōrūmque hăbĭtūs nōti ēt vōx cōnsŏnă līnguaē.
quōs ŭbĭ nūdāntēs cōnspēxĭt Hămīlcărĕ crētūs
tērgă fŭgā, "stāte āc nōstrām nē prōdĭtĕ gēntēm"
vōcĭfĕrāns sŭbĭt ēt cōnvērtīt proēlĭă dēxtrā,
quālĭs ĭn aēstĭfĕrīs Gărămāntūm fētă vĕnēnō
āttōllīt cāmpīs fērvēntī pāstŭs hărēnā
cōllă Păraētŏnĭūs sērpēns lātēquĕ pĕr aūrās
ūndāntēm tōrquēt pērfūndēns nūbĭlă tābēm.
cōntĭnŭo īnfēstā pōrtāntēm cūspĭdĕ vūlnūs
īmpĕdĭt āntĕvŏlāns Hĕrĭūm, cuī nōbĭlĕ nōmēn
Mārrūcīnă dŏmūs clārūmquĕ Tĕātĕ fĕrēbāt.
ātque īllī māgnūm nītēnti ēt laūdĭbŭs hōstīs
ārrēctō căpŭli ād fīnēm mănŭs īncĭtă sēdīt,
quaērēbātquĕ mĭsēr mŏrĭēntī lūmĭnĕ frātrēm,
cūm iŭvĕnīs sŭbĭt ēt lētō stĭmŭlātŭs ăcērbō
Plēmĭnĭūs saēvūm mūcrōnem ānte ōră cŏrūscāt
āc frātrēm māgnō mĭnĭtāns clāmōrĕ rĕpōscīt.
huīc prōlēs Bārcaē: "gērmānūm rēddĕrĕ vērō
sī plăcĕt, haūd rĕnŭō. mănĕānt mŏdŏ foēdĕră nōstră:
Hāsdrŭbălēm rĕvŏcāte ūmbrīs. ĕgŏne āspĕră pōnām
ūmquam īn Rōmānōs ŏdĭa aūt mānsuēscĕrĕ cōrdă
nōstră sĭnām pārcāmquĕ vĭrō, quēm tērră crĕārīt
Ītălă? tūm mānēs ĭnĭmīcī sēdĕ rĕpēllānt
aētērnā sŏcĭōque ăbĭgāt mē frātĕr Ăvērnō."
sīc ăĭt ēt clĭpĕī prōpūlsūm pōndĕrĕ tōtō,
lūbrĭcă quā tēllūs lāpsāntēs sānguĭnĕ frātrīs
fāllēbāt nīsūs, prōstērnĭt ĕt ōccŭpăt ēnsĕ.
ēxtēndīt lābēns pālmās Hĕrĭūmquĕ iăcēntēm
āmplēxūs iūnctā lēnīvīt mōrtĕ dŏlōrēs.
tūm Lĭbўs īnvādīt mīxtaē cērtāmĭnă tūrbaē
cōnvērtītquĕ rŭēns pēr lōngum hōstīlĭă tērgă,
ūt, cūm fūlmĭnĭbūs pērmīxtă tŏnītrŭă mūndūm
tērrĭfĭcānt sūmmīquĕ lăbāt dŏmŭs āltă părēntīs,
ōmne hŏmĭnūm tērrīs trĕpĭdāt gĕnŭs, īpsăque ŏb ōră
lūx ātrōx mĭcăt, ēt praēsēns ādstārĕ vĭrītīm
crēdĭtŭr īntēntō pērcūlsīs Iūppĭtĕr īgnĕ.
Pārte ălĭā, ceū sōlă fŏrēnt dīscrīmĭnă cāmpō,
quā mīscērĕt ăgēns trŭcŭlēntūm Scīpĭŏ Mārtēm,
āspĕră pūgnă nŏvās vărĭā sŭb ĭmāgĭnĕ lētī
dāt fōrmās. hīc ēnsĕ iăcēt prōstrātŭs ădāctō,
hīc sāxō pērfrāctă gĕmīt lăcrĭmābĭlĭs ōssă;
āst hōs, tūrpĕ, păvōr fūsōs prōiēcĭt ĭn ōră,
hōrum ādvērsă dĕdīt Grādīvō pēctŏră vīrtūs.
īpsĕ sŭpēr strāgēs dūctōr Rhoētēĭŭs īnstāt,
quālĭs ăpūd gĕlĭdūm cūrrūs quătĭt āltĭŏr Hēbrūm
ēt Gĕtĭcās sōlvīt fērvēntī sānguĭnĕ Māvōrs
laētūs caēdĕ nĭvēs, glăcĭēmque Ăquĭlōnĭbŭs āctām
pērrūmpīt strīdēns sūb pōndĕrĕ bēllĭgĕr āxīs.
iāmque ārdōrĕ trŭcī lūstrāns fōrtīssĭmă quaēquĕ
nōmĭna ŏbīt fērrō. clārīs spēctātă pĕr ōrbēm
strāgĭbŭs ōccūmbīt lāte īntēr tēlă iŭvēntūs.
quī mūrōs răpŭērĕ tŭōs mĭsĕrāsquĕ nĕfāndī
prīncĭpĭūm bēllī fēcērĕ, Săgūntĕ, rŭīnās,
quī sācrōs, Thrăsўmēnnĕ, lăcūs Phăĕthōntĭă quīquĕ
pōllŭĕrānt tābō stāgna, āc fīdūcĭă tāntă
quōs tŭlĭt, ūt sŭpĕrūm rēgī sŏlĭūmquĕ dŏmōsquĕ
īrēnt dīrēptūm, māctāntūr cōmmĭnŭs ūnō
ēxĭtĭō, rēddūntque ănĭmās, tĕmĕrātă fĕrēbānt
quī sēcrētă dĕum ēt prīmōs rĕsĕrāssĕ nĕgātās
grēssĭbŭs hūmānīs Ālpēs. fōrmīdĭnĭs hūiūs
plēna ăcĭēs prŏpĕrē rētro ēxănĭmātă rŭēbāt,
haūd sĕcŭs āc tēctīs ūrbīs Vūlcānĭă pēstīs
cūm sēse īnfūdīt răpĭdūsque īncēndĭă flātūs
vēntĭlăt ēt vŏlŭcrēs spārgīt pēr cūlmĭnă flāmmās,
āttŏnĭtum ērūmpīt sŭbĭtā fōrmīdĭnĕ vūlgūs,
lātēque ūt cāptā pāssīm trĕpĭdātŭr ĭn ūrbĕ.
Vērum ŭbĭ cūnctārī taēdēt dīspērsă vĭrōrūm
proēlĭă sēctāntem ēt lĕvĭōrī Mārtĕ tĕnērī,
ōmnēs īn caūsām bēlli aūctōrēmquĕ mălōrūm
vērtĕrĕ iām vīrēs tāndēm plăcĕt. Hānnĭbăl ūnūs
dūm rēstēt, nōn, sī mūrīs Cārthāgĭnĭs īgnīs
sūbdātūr caēsīquĕ cădānt ēxērcĭtŭs ōmnīs,
prōfēctūm Lătĭō. cōntrā, sī cōncĭdăt ūnūs,
nēquīquām fŏre Ăgēnŏrĕīs cūncta ārmă vĭrōsquĕ.
īllum ĭgĭtūr lūstrāns cīrcūmfērt lūmĭnă cāmpō
rīmātūrquĕ dŭcēm. iŭvăt īn cērtāmĭnă sūmmă
fērrĕ grădūm, cŭpĕrētquĕ vĭrō cōncūrrĕrĕ tōtā
spēctānte Aūsŏnĭā. cēlsūs clāmōrĕ fĕrōcī
prōvŏcăt īncrĕpĭtāns hōstem ēt nŏvă proēlĭă pōscīt.
Quās pōstquam aūdīvīt vōcēs cōntērrĭtă Iūnŏ,
nē Lĭbўcī dŭcĭs īmpăvĭdās fērrēntŭr ăd aūrēs,
ēffĭgĭem īnfōrmāt Lătĭām prŏpĕrēquĕ cŏrūscīs
āttōllīt crīstīs, āddīt clĭpĕūmquĕ iŭbāsquĕ
Rōmŭlĕī dŭcĭs ātque ŭmĕrīs īmpōnĭt hŏnōrēm
fūlgēntīs săgŭlī, dāt grēssum hăbĭtūsquĕ cĭēntīs
proēlĭa ĕt aūdācēs ădĭcīt sĭnĕ cōrpŏrĕ mōtūs.
tūm pār ēffĭgĭēs fāllācĭs ĭmāgĭnĕ vānā
cōrnĭpĕdīs mŏdĕrāndă cĭtō pēr dēvĭă pāssū
bēllĭgĕraē dătŭr ād spĕcĭēm cērtāmĭnĭs ūmbraē.
sīc Poēnī dŭcĭs ānte ŏcŭlōs ēxsūltăt ĕt ūltrō
Scīpĭŏ Iūnōnī sĭmŭlātūs tēlă cŏrūscāt.
āt vīsō laētūs rēctōre ānte ōră Lătīnō
ēt tāndēm prŏpĭūs spērāns īngēntĭă Poēnūs
quādrŭpĕdī cĭtŭs īmpōnīt vēlōcĭă mēmbră
ēt iăcĭt ādvērsām prŏpĕrātī tūrbĭnĭs hāstām.
dāt tērga ēt cāmpō fŭgĭēns vŏlăt ālĕs ĭmāgŏ
trāmīttītque ăcĭēs. tūm vēro ūt vīctŏr ĕt āltī
iām cōmpōs vōtī fērrātā cālcĕ crŭēntāt
cōrnĭpĕdem ēt lārgās Poēnūs quătĭt āspĕr hăbēnās:
"quō fŭgĭs ōblītūs nōstrīs tē cēdĕrĕ rēgnīs?
nūllă tĭbī Lĭbўcā lătĕbra ēst, ō Scīpĭŏ, tērrā."
haēc ăĭt ēt strīctō sĕquĭtūr mūcrōnĕ vŏlāntēm,
dōnēc lōngīnquō frūstrātūm dūxĭt ĭn ārvă
dīvērsā spătĭō prŏcŭl ā cērtāmĭnĕ pūgnaē;
tūm fāllāx sŭbĭtō sĭmŭlācrum īn nūbĭlă cēssīt.
fūlmĭnĕūs dūctōr "quīsnām sē nūmĭnĕ caēcō
cōmpŏsŭīt nōbīs" īnquīt "dĕŭs? aūt lătĕt īdēm
cūr mōnstrō? tāntūmne ōbstāt mĕă glōrĭă dīvīs?
sēd nōn āvēllēs ūmquām, quīcūmquĕ sĕcūndūs
caēlĭcŏlūm stās Aūsŏnĭaē, nōn ārtĭbŭs hōstēm
ērĭpĭēs vērūm nōbīs." frēna īndĕ cĭtātī
cōnvērtīt fŭrĭbūndŭs ĕquī cāmpūmquĕ pĕtēbāt,
cūm sŭbĭto ōccūltaē pēstīs cōllāpsă trĕmōrĕ
cōrnĭpĕdīs mōlēs rŭĭt ātque ēfflāvĭt ănhēlō
pēctŏrĕ Iūnōnīs cūrīs īn nūbĭlă vītām.
tūm vēro īmpătĭēns "vēstra ēst haēc āltĕră, vēstră
fraūs," īnquīt "sŭpĕrī. nōn fāllĭtĭs. aēquŏrĕ mērsūm
tēxīssēnt scŏpŭlī, pĕlăgūsque haūsīssĕt ĕt ūndaē!
ānne huīc sērvābār lētō? mĕă sīgnă sĕcūtī,
quīs pūgnae aūspĭcĭūm dĕdĭmūs, caēdūntŭr, ĕt ābsēns
āccĭpĭō gĕmĭtūs vōcēsque āc vērbă vŏcāntūm
Hānnĭbălēm. quīs nōstră sătīs dēlīctă pĭābīt
Tārtărĕūs tōrrēns?" sĭmŭl haēc fūndēbăt ĕt ūnā
spēctābāt dēxtram āc lētī fērvēbăt ămōrĕ.
Tūnc Iŭnŏ mīsērātă vĭrūm pāstōrĭs ĭn ōră
vērtĭtŭr āc sīlvīs sŭbĭtō prōcēdĭt ŏpācīs
ātque hīs āllŏquĭtūr vērsāntem īnglōrĭă fātă:
"quaēnām tē sīlvīs āccēdĕrĕ caūsă sŭbēgīt
ārmātūm nōstrīs? nūm dūra ād proēlĭă tēndīs,
māgnŭs ŭbi Aūsŏnĭaē rĕlĭquōs dŏmăt Hānnĭbăl ārmīs?
sī vēlōx gaūdēs īre ēt cōmpēndĭă grātă
sūnt tĭbĭ, vīcīno īn mĕdĭōs tē trāmĭtĕ dūcām."
ānnŭĭt ātque ŏnĕrāt prōmīssīs pēctŏră lārgīs
pāstōrīs pātrēsquĕ dŏcēt Cārthāgĭnĭs āltaē
māgnă rĕpēnsūrōs nēc sē lĕvĭōră dătūrūm.
praēcĭpĭtem ēt vāstō sŭpĕrāntēm prōxĭmă sāltū
cīrcŭmăgīt Iūno āc fāllēns rĕgĭōnĕ vĭārūm
nōn grātam īnvītō sērvāt cēlātă sălūtēm.
Īntĕrĕā Cādmēă mănūs dēsērtă păvēnsquĕ
nōn ūllum Hānnĭbălēm, nūsquām cērtāmĭnă cērnīt
saēvī nōtă dŭcīs. pārs fērro ōccūmbĕrĕ crēdūnt,
pārs dāmnāsse ăcĭem ēt dīvīs cēssīssĕ sĭnīstrīs.
īngrŭĭt Aūsŏnĭūs vērsōsque ăgĭt aēquŏrĕ tōtō
rēctōr, iāmque īpsaē trĕpĭdānt Cārthāgĭnĭs ārcēs.
īmplētūr tērrōrĕ văgō cūncta Āfrĭcă pūlsīs
āgmĭnĭbūs, vŏlŭcrīquĕ fŭgā sĭnĕ mōrĕ rŭēntēs
tēndūnt āttŏnĭtōs ēxtrēma ād lītŏră cūrsūs
āc Tārtēssĭăcās prŏfŭgī spārgūntŭr ĭn ōrās;
pārs Bāttī pĕtĭērĕ dŏmōs, pārs flūmĭnă Lāgī.
sīc ŭbĭ vī caēcā tāndēm dēvīctŭs ăd āstră
ēvŏmŭīt pāstōs pēr saēcŭlă Vēsbĭŭs īgnēs
ēt pĕlăgo ēt tērrīs fūsa ēst Vūlcānĭă pēstīs,
vīdēre Ēōī, mōnstrum ādmīrābĭlĕ, Sērēs
lānĭgĕrōs cĭnĕre Aūsŏnĭō cānēscĕrĕ lūcōs.
Āt fēssūm tŭmŭlō tāndēm rēgīnă prŏpīnquō
sīstīt Iūnŏ dŭcēm, făcĭēs ūnde ōmnĭs ĕt ātraē
āppārēnt ādmōta ŏcŭlīs vēstīgĭă pūgnaē.
quālēm Gārgānī cāmpūm Trĕbĭaēquĕ pălūdēm
ēt Tŷrrhēnă văda ēt Phăĕthōntīs vīdĕrăt āmnēm
strāgĕ vĭrum ūndāntēm, tālīs, mĭsĕrābĭlĕ vīsū,
prōstrātīs făcĭēs ăpĕrītūr dīră mănīplīs.
tūnc sŭpĕrās Iūnō sēdēs tūrbātă rĕvīsīt.
iāmquĕ prŏpīnquābānt hōstēs tŭmŭlōquĕ sŭbībānt,
cūm sēcūm Poēnūs: "caēlūm lĭcĕt ōmnĕ sŏlūtā
īn căpŭt hōc cōmpāgĕ rŭāt tērraēquĕ dĕhīscānt,
nōn ūllō Cānnās ăbŏlēbīs, Iūppĭtĕr, aēvō,
dēcēdēsquĕ prĭūs rēgnīs, quām nōmĭnă gēntēs
aūt fācta Hānnĭbălīs sĭlĕānt. nēc deīndĕ rĕlīnquō
sēcūrām tē, Rōmă, mĕī, pătrĭaēquĕ sŭpērstēs
ād spēs ārmōrūm vīvām tĭbĭ. Nām mŏdŏ pūgnā
praēcēllīs, rĕsĭdēnt hōstēs: mĭhĭ sātquĕ sŭpērquĕ,
ūt mē Dārdănĭaē mātrēs ātque Ītălă tēllūs,
dūm vīvam, ēxspēctēnt nēc pācēm pēctŏrĕ nōrīnt."
sīc răpĭtūr paūcīs fŭgĭēntūm mīxtŭs ĕt āltōs
īndĕ pĕtīt rētrō mōntēs tūtāsquĕ lătēbrās.
Hīc fīnīs bēllō. rĕsĕrāntūr prōtĭnŭs ārcēs
Aūsŏnĭō iām spōntĕ dŭcī. Iūra īmprŏba ădēmptă
ārmăque, ĕt īncīsaē lēgēs, ŏpĭbūsquĕ sŭpērbīs
vīs frācta, ēt pŏsŭīt gēstātās bēlŭă tūrrēs.
ēxcēlsaē tūm saēvă rătēs spēctācŭlă Poēnīs
flāmmĭfĕram āccĕpĕrē fācēm, sŭbĭtāquĕ prŏcēllā
ārsērūnt mărĭa, ātque ēxpāvīt lūmĭnă Nēreūs.
Mānsūrī cōmpōs dĕcŏrīs pēr saēcŭlă rēctōr
dēvīctaē rĕfĕrēns prīmūs cōgnōmĭnă tērraē
sēcūrūs scēptrī rĕpĕtīt pēr caērŭlă Rōmām
ēt pătrĭa īnvĕhĭtūr sūblīmī tēctă trĭūmphō.
āntĕ Sўphāx fĕrĕtrō rĕsĭdēns cāptīvă prĕmēbāt
lūmĭna, ĕt aūrātaē sērvābānt cōllă cătēnaē.
hīnc Hānnōn clārīquĕ gĕnūs Phoēnīssă iŭvēntūs
ēt Măcĕtūm prīmi ātque īncōctī cōrpŏră Maūrī,
tūm Nŏmădēs nōtūsquĕ săcrō, cūm lūstrăt hărēnās,
Hāmmōnī Gărămās ēt sēmpēr naūfrăgă Sŷrtīs.
mōx vīctās tēndēns Cārthāgo ād sīdĕră pālmās
ībăt ĕt ēffĭgĭēs ōraē iām lēnĭs Hĭbēraē,
tērrārūm fīnīs Gādēs āc laūdĭbŭs ōlīm
tērmĭnŭs Hērcŭlĕīs Cālpē Baētēsquĕ lăvārĕ
sōlĭs ĕquōs dūlcī cōnsuētūs flūmĭnĭs ūndā,
frōndōsūmque ăpĭcēm sŭbĭgēns ād sīdĕră mātēr
bēllōrūm fĕră Pŷrēnē nēc mītĭs Hĭbērūs,
cūm sĭmŭl īllīdīt pōntō, quōs āttŭlĭt, āmnēs.
sēd nōn ūllă măgīs mēntēsque ŏcŭlōsquĕ tĕnēbāt,
quām vīsa Hānnĭbălīs cāmpīs fŭgĭēntĭs ĭmāgŏ.
īpse ādstāns cūrru ātque aūrō dĕcŏrātŭs ĕt ōstrō
Mārtĭă praēbēbāt spēctāndă Quĭrītĭbŭs ōră,
quālĭs ŏdōrātīs dēscēndēns Lībĕr ăb Īndīs
ēgīt pāmpĭnĕōs frēnātā tīgrĭdĕ cūrrūs,
aūt cūm Phlēgraēīs cōnfēctā mōlĕ Gĭgāntūm
īncēssīt cāmpīs tāngēns Tīrŷnthĭŭs āstră.
sālve, īnvīctĕ părēns, nōn cōncēssūrĕ Quĭrīnō
laūdĭbŭs āc mĕrĭtīs, nōn cōncēssūrĕ Cămīllō.
nēc vērō, cūm tē mĕmŏrāt dē stīrpĕ dĕōrūm,
prōlēm Tārpēī, mēntītūr Rōmă, Tŏnāntīs.
Hostis ut Ausoniis decederet aduena terris,
fatidicae fuerant oracula prisca Sibyllae
caelicolum Phrygia genetricem sede petitam
Laomedonteae sacrandam moenibus urbis;
aduectum exciperet numen, qui lectus ab omni
concilio patrum praesentis degeret aeui
optimus. en nomen melius maiusque triumphis!
iamque petita aderat Latia portante Cybele
puppe, atque ante omnes magno cedente senatu
obuius accitis properabat Scipio sacris,
qui genitus patruo ductoris ad Africa bella
tunc lecti multa fulgebat imagine auorum.
isque ubi longinquo uenientia numina ponto
accepit supplex palmis Tuscique sonora
Thybridis adduxit sublimis ad ostia puppim,
femineae tum deinde manus subiere, per amnem
quae traherent celsam religatis funibus alnum.
circum arguta cauis tinnitibus aera, simulque
certabant rauco resonantia tympana pulsu
semiuirique chori, gemino qui Dindyma monte
casta colunt, qui Dictaeo bacchantur in antro,
quique Idaea iuga et lucos nouere silentes.
hos inter fremitus ac laeto uota tumultu
substitit adductis renuens procedere uinclis
sacra ratis subitisque uadis immobilis haesit.
tum puppe e media magno clamore sacerdos:
"parcite pollutis contingere uincula palmis
et procul hinc, moneo, procul hinc, quaecumque profanae,
ferte gradus nec uos casto miscete labori,
dum satis est monuisse deae. quod si qua pudica
mente ualet, si qua illaesi sibi corporis adstat
conscia, uel sola subeat pia munera dextra."
Hic prisca ducens Clausorum ab origine nomen
Claudia non aequa populi male credita fama
in puppim uersis palmisque oculisque profatur:
"caelicolum genetrix, numen, quod numina nobis
cuncta creas, cuius proles terramque fretumque
sideraque et manes regnorum sorte gubernant,
si nostrum nullo uiolatum est crimine corpus,
testis, diua, ueni et facili me absolue carina."
tum secura capit funem, fremitusque leonum
audiri uisus subito, et grauiora per auras
nulla pulsa manu sonuerunt tympana diuae.
fertur prona ratis (uentos impellere credas)
contraque aduersas ducentem praeuenit undas.
extemplo maior cunctis spes pectora mulcet
finem armis tandem finemque uenire periclis.
Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra
abscondit late propulsis puppibus aequor,
cui numen pelagi placauerat hostia taurus,
iactaque caeruleis innabant fluctibus exta.
tunc a sede deum purumque per aethera lapsae
armigerae Iouis ante oculos coepere uolucres
aequoreas monstrare uias ac ducere classem.
augurium clangor laetum dabat. inde secuti
tantum praegressos liquida sub nube uolatus,
quantum non frustra speculantum lumina seruant,
litora Agenoreae tenuerunt perfida terrae.
Nec segnis tanta in semet ueniente procella
Africa terribilem magno sub nomine molem,
regis opes, contra et Massyla parauerat arma,
spesque Syphax Libycis una et Laurentibus unus
terror erat. campos pariter uallesque refusas
litoraque implerat nullo decorare tapete
cornipedem Nomas assuetus, densaeque per auras
condebant iaculis stridentibus aethera nubes.
immemor hic dextraeque datae iunctique per aras
foederis et mensas testes atque hospita iura
fasque fidemque simul prauo mutatus amore
ruperat atque toros regni mercede pararat.
uirgo erat eximia specie claroque parente,
Hasdrubalis proles. thalamis quam cepit ut altis,
ceu face succensus prima taedaque iugali
uertit opes gener ad Poenos, Latiaeque soluto
foedere amicitiae dotalia transtulit arma.
Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem
ductori monuisse fuit, missique minantur:
stet regno, reputet superos, pacta hospita seruet.
longe coniugia ac longe Tyrios Hymenaeos
inter Dardanias acies fore. sanguine quippe,
si renuat, blando nimium facilique marito
statura obsequia et thalami flagrantis amores.
Sic Latius permixta minis sed cassa monebat
ductor; nam surdas coniunx obstruxerat aures.
ergo asper monitis frustra nitentibus enses
aduocat et castas polluti foederis aras
testatus uaria Martem mouet impiger arte.
castra leui calamo cannaque intecta palustri,
qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor,
aggreditur furtum armorum tutantibus umbris
ac tacita spargit celata incendia nocte.
inde ubi collecti rapidam diffundere pestem
coeperunt ignes et se per pinguia magno
pabula ferre sono, clare exspatiantur in auras
et fumos uolucri propellunt lumine flammae.
it totis inimica lues cum turbine castris,
atque alimenta uorat strepitu Vulcanus anhelo
arida, et ex omni manant incendia tecto.
sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis
excitis somno, multorumque ora uocantum
auxilium inuadunt flammae. fluit undique uictor
Mulciber et rapidis amplexibus arma uirosque
corripit; exundat pestis, semustaque castra
albenti uolitant per nubila summa fauilla.
ipsius ingenti regis tentoria saltu
lugubre increpitans late circumuolat ardor
hausissetque uirum, trepidus ni clade satelles
e somno ac stratis rapuisset multa precantem.
Verum ubi mox iuncto sociarant aggere uires
Massylus Tyriusque duces accitaque regno
lenierat pubes infaustae uulnera noctis,
ira pudorque dabant et coniunx, tertius ignis,
immanes animos, afflataque barbarus ora
castrorum flammis et se uelamine nullo
uix inter trepidas ereptum ex hoste cateruas
frendebat minitans; sed enim non luce Syphacem
nec claro potuisse die nec sole tuente
a quoquam uinci. iactarat talia uecors,
sed iam claudebat flatus nec plura sinebat
Atropos et tumidae properabat stamina linguae.
namque ubi prosiluit castris ceu turbidus amnis,
qui siluas ac saxa trahens per deuia praeceps
uoluitur et ripas spumanti gurgite laxat,
ante omnes praeuectus equo trahit agmina uoce.
contra naua manus Rutuli celsusque ruebat
uiso rege procul raptis exercitus armis,
ac sibi quisque: "uidesne uides, ut in agmine primo
Massylus uolitet deposcens proelia rector?
fac nostrum hoc, mea dextra, decus. uiolauit et aras
caelicolum et casti ductoris foedera rupit.
sit satis hunc castris semel effugisse crematis."
sic secum taciti et certatim spicula fundunt.
prima in cornipedis sedit spirantibus ignem
naribus hasta uolans erexitque ore cruento
quadrupedem elatis pulsantem calcibus auras.
corruit asper equus confixaque cuspide membra
huc illuc iactans rectorem prodidit hosti.
inuadunt uanumque fugae atque attollere fessos
annitentem artus reuocato a uulnere telo
corripiunt, tum uincla uiro manicaeque pudenda
addita, et, exemplum non umquam fidere laetis,
sceptriferas arta palmas uinxere catena.
ducitur ex alto deiectus culmine regni,
qui modo sub pedibus terras et sceptra patensque
litora ad Oceani sub nutu uiderat aequor.
prostratis opibus regni Phoenissa metuntur
agmina, et inuisus Marti notusque fugarum
uertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis.
Stabat Carthago truncatis undique membris
uni innixa uiro, tantoque fragore ruentem
Hannibal absenti retinebat nomine molem.
id reliquum fessos opis auxiliique ciere
rerum extrema iubent, huc confugere pauentes,
postquam se superum desertos numine cernunt.
nec mora propulsa sulcant uada salsa carina,
qui reuocent patriaeque ferant mandata monentes,
ne lentus nullas uideat Carthaginis arces.
Quarta Aurora ratem Dauni deuexerat oras,
et fera ductoris turbabant somnia mentem.
namque grauis curis carpit dum nocte quietem,
cernere Flaminium Gracchumque et cernere Paulum
uisus erat simul aduersos mucronibus in se
destrictis ruere atque Itala depellere terra,
omnisque a Cannis Thrasymennique omnis ab undis
in pontum impellens umbrarum exercitus ibat.
ipse fugam cupiens notas euadere ad Alpes
quaerebat terraeque ulnis amplexus utrisque
haerebat Latiae, donec uis saeua profundo
truderet et rapidis daret asportare procellis.
His aegrum uisis adeunt mandata ferentes
legati patriaeque extrema pericula pandunt:
Massyla ut ruerint arma, ut ceruice catenas
regnator tulerit Libyae letoque negato
seruetur noua pompa Ioui, Carthago laboret
ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas,
non una concussa fuga. se, triste profatu,
uidisse, arderent cum bina in nocte silenti
castra et luceret sceleratis Africa flammis.
praerapidum iuuenem minitari, Bruttia seruet
litora dum Poenus, destructurum ignibus atris,
in quam se referat, patriam suaque inclita facta.
haec postquam dicta et casus patuere metusque
effundunt lacrimas dextramque ut numen adorant.
Audiuit toruo obtutu defixus et aegra
expendit tacite cura secum ipse uolutans,
an tanti Carthago foret. sic deinde profatur:
"o dirum exitium mortalibus! o nihil umquam
crescere nec magnas patiens exsurgere laudes
inuidia! euersam iam pridem exscindere Romam
atque aequasse solo potui, traducere captam
seruitum gentem Latioque imponere leges.
dum sumptus dumque arma duci fessosque secundis
summisso tirone negant recreare maniplos,
dumque etiam Cerere et uictu fraudasse cohortes
Hannoni placet, induitur tota Africa flammis,
pulsat Agenoreas Rhoeteia lancea portas.
nunc patriae decus et patriae nunc Hannibal unus
subsidium, nunc in nostra spes ultima dextra.
uertentur signa, ut patres statuere, simulque
et patriae muros et te seruabimus, Hannon."
Haec ubi detonuit, celsas e litore puppes
propellit multumque gemens mouet aequore classem.
non terga est ausus cedentum inuadere quisquam,
non reuocare uirum. cunctis praestare uidentur,
quod sponte abscedat, superi, tandemque resoluat
Ausoniam. uentos optant, et litora ab hoste
nuda uidere sat est, ceu flamina comprimit Auster
cum fera et abscedens reddit mare, nauita parco
interea uoto non auras poscit amicas,
contentus caruisse Noto, pacemque quietam
pro facili cursu reputat salis. omnis in altum
Sidonius uisus conuerterat undique miles;
ductor defixos Itala tellure tenebat
intentus uultus, manantesque ora rigabant
per tacitum lacrimae, et suspiria crebra ciebat,
haud secus ac patriam pulsus dulcesque penates
linqueret et tristes exul traheretur in oras.
Vt uero affusis puppes procedere uentis
et sensim coepere procul subsidere montes
nullaque iam Hesperia et nusquam iam Daunia tellus,
hic secum infrendens: "mentisne ego compos et hoc nunc
indignus reditu, qui memet finibus umquam
amorim Ausoniae? flagrasset subdita taedis
Carthago et potius cecidisset nomen Elissae.
quid? tunc sat compos, qui non ardentia tela
a Cannis in templa tuli Tarpeia Iouemque
detraxi solio? sparsissem incendia montes
per septem bello uacuos gentique superbae
Iliacum exitium et proauorum fata dedissem.
cur porro haec angant? nunc, nunc inuadere ferro
quis prohibet rursumque ad moenia tendere gressus?
ibo et castrorum relegens monumenta meorum,
qua uia nota uocat, remeabo Anienis ad undas.
flectite in Italiam proras, auertite classem!
faxo ut uallata reuocetur Scipio Roma."
Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto
prospexit uertique rates ad litora uidit,
quassans caeruleum genitor caput aequora fundo
eruit et tumidum mouet ultra litora pontum.
extemplo uentos imbresque et rupe procellas
concitat Aeolias ac nubibus aethera condit.
tum penitus telo molitus regna tridenti
intima ab occasu Tethyn impellit et ortu
ac totum Oceani turbat caput. aequora surgunt
spumea, et illisu scopulus tremit omnis aquarum.
primus se attollens Nasamonum sedibus Auster
nudauit Syrtim correpta nubilus unda.
insequitur sublime ferens nigrantibus alis
abruptum Boreas ponti latus. intonat ater
discordi flatu et partem rapit aequoris Eurus.
hinc rupti reboare poli atque hinc crebra micare
fulmina et in classem ruere implacabile caelum
consensere ignes nimbique et fluctus et ira
uentorum, noctemque freto imposuere tenebrae.
ecce intorta Noto ueniensque a puppe procella
antemnae immugit (stridorque immite rudentum
sibilat) ac similem monti nigrante profundo
ductoris frangit super ora trementia fluctum.
exclamat uoluens oculos caeloque fretoque:
"felix, o frater, diuisque aequate cadendo,
Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis
pugnanti peperit letum, et cui fata dedere
Ausoniam extremo tellurem apprendere morsu.
at mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illae
egregiae occubuere animae, dimittere uitam
non licitum uel, cum ferrem in Capitolia flammas,
Tarpeio Iouis ad manes descendere telo."
Talia dum maeret, diuersis flatibus acta
in geminum ruit unda latus puppimque sub atris
aequoris aggeribus tenuit ceu turbine mersam.
mox nigris alte pulsa exundantis harenae
uerticibus ratis aetherias remeauit ad auras
et fluctus supra uento librante pependit.
at geminas Notus in scopulos atque horrida saxa
dura sorte rapit, miserandum et triste, biremes.
increpuere ictu prorae. tum murice acuto
dissiliens sonuit rupta compage carina.
hic uaria ante oculos facies: natat aequore toto
arma inter galeasque uirum cristasque rubentes
florentis Capuae gaza et seposta triumpho
Laurens praeda ducis, tripodes mensaeque deorum
cultaque nequiquam miseris simulacra Latinis,
cum Venus emoti facie conterrita ponti
talibus alloquitur regem maris: "hoc satis irae
interea, genitor, satis ad maiora minarum.
cetera parce, precor, pelago, ne tollat acerba
hoc Carthago decus, nullo superabile bello
progenuisse caput nostrosque in funera Poeni
Aeneadas undis totoque eguisse profundo."
Sic Venus, et tumidi considunt gurgite fluctus
obuiaque aduersis propellunt agmina castris.
Dux uetus armorum scitusque accendere corda
laudibus ignifero mentes furiabat in iram
hortatu decorisque urebat pectora flammis:
"tu mihi Flaminii portas rorantia caesi
ora ducis; nosco dextram. tu primus in ictus
ingentis Pauli ruis ac defigis in ossa
mucronem. tibi pugnacis gestantur opima
Marcelli. Gracchusque cadens tibi proluit ensem.
ecce manus, quae pulsantem te, belliger Appi,
moenia sublimis Capuae de culmine muri
excelso fusa moribundum perculit hasta.
ecce aliud fulmen dextrae, quo nobile nomen
Fuluius excepit non unum pectore uulnus.
huc prima te siste acie, cui consul in armis
Crispinus cecidit. me tu comitare per hostes,
qui nobis, memini, ad Cannas laetissimus irae
Seruili fers ora ducis suffixa ueruto.
cerno flagrantes oculos uultumque timendum
non ipso minus ense tuum, fortissime Poenum
o iuuenis, qualem uidi, cum flumine saeuo
insignis Trebiae complexum ingentibus ulnis
mersisti fundo luctantem uana tribunum.
at tu, qui gelidas Ticini primus ad undas
Scipiadae patris tinxisti sanguine ferrum,
incepta exsequere et nati mihi redde cruorem.
horrescamne ipsos, ueniant si ad proelia diuos,
cum stetis, turmae, uidi contermina caelo
quas iuga calcantes summas uolitare per Alpes,
cum uideam, quorum ferro manibusque capaces
arsere Argyripae campi? num segnior ibis
nunc mihi, qui primus torques in moenia telum
Dardana nec nostrae facilis concedere laudi?
te uero, tete exstimulem, qui, fulmina contra
et nimbos tonitrusque ac summi numinis iras
cum starem, perferre sonos ac uana iubebas
nubila et ante ducem Capitolia celsa petebas?
quid uos, quis claro deletum est Marte Saguntum,
exhorter, quos nobilitant primordia belli?
ut meque et uobis dignum, defendite, quaeso,
praeteritas dextra laudes. diuum ipse fauore
uincendoque senex patriam post trina labantem
lustra et non uisos tam longa aetate penates
ac natum et fidae iam pridem coniugis ora
confisus uobis repeto. non altera restat
iam Libyae nec Dardaniis pugna altera restat.
certatus nobis hodie dominum accipit orbis."
Hannibal haec; sed non patiens remorantia uerba
Ausonius miles, quotiens dux coeperat ora
soluere ad effatus, signum pugnamque petebant.
Haec procul aëria speculantem nube sororem
ut uidit diuum genitor maestosque sub acri
obtutu uultus, sic ore effatus amicost:
"qui te mentis edunt morsus? da noscere, coniunx;
num Poeni casus ducis et Carthaginis angit
cura tuae? sed enim reputa tecum ipsa furores
Sidonios. gentem contra et fatalia regna
Teucrorum quis erit, quaeso, germana, rebelli
fractis foederibus populo modus? ipsa malorum
non plus Carthago tulit exhausitque laboris,
quam pro Cadmea subiisti exercita gente.
turbasti maria ac terras iuuenemque ferocem
immisti Latio. tremuerunt moenia Romae,
perque bis octonos primus fuit Hannibal annos
humani generis. tempus componere gentes.
ad finem uentum. claudenda est ianua belli."
Tum supplex Iuno: "neque ego haec mutare laborans,
quis est fixa dies, pendenti nube resedi
nec reuocare acies bellumue extendere quaero.
quae donare potes, quoniam mihi gratia languet
et cecidit iam primus amor, - nil fila sororum
aduersus posco. uertat terga Hannibal hosti,
ut placet, et cineres Troiae Carthagine regnent.
Illud te gemini per mutua pignora amoris
et soror et coniunx oro: tranare pericla
magnanimum patiare ducem uitamque remittas
neue sinas captum Ausonias perferre catenas.
stent etiam contusa malis mea moenia fracto
nomine Sidonio et nostro seruentur honori."
Sic Iuno, et contra breuiter sic Iuppiter orsus:
"do spatium muris, ut uis, Carthaginis altae.
stent lacrimis precibusque tuis. sed percipe, coniunx,
quatenus indulsisse uacet. non longa supersunt
fata urbi, uenietque pari sub nomine ductor,
qui nunc seruatas euertat funditus arces.
aetherias quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras,
ereptus pugnae. miscere hic sidera ponto
et terras implere uolet redeuntibus armis.
noui feta uiri bello praecordia. sed lex
muneris haec esto nostri: Saturnia regna
ne post haec uideat, repetat neue amplius umquam
Ausoniam. nunc instanti raptum auehe leto,
ne, latis si miscebit fera proelia campis,
Romulei nequeas iuuenis subducere dextrae."
Dum statuit fata Omnipotens urbique ducique,
inuadunt acies pugnam et clamore lacessunt
sidera. non alio grauiores tempore uidit
aut populos tellus, aut, qui patria arma mouerent,
maiores certare duces. discriminis alta
in medio merces, quicquid tegit undique caelum.
ibat Agenoreus praefulgens ductor in ostro,
excelsumque caput penna nutante leuabat
crista rubens. saeuus magno de nomine terror
praecedit, Latioque micat bene cognitus ensis.
at contra ardenti radiabat Scipio cocco
terribilem ostentans clipeum, quo patris et una
caelarat patrui spirantes proelia dira
effigies; flammam ingentem frons alta uomebat.
sub tanta cunctis ui telorumque uirumque
in ducibus stabat spes et uictoria solis.
quin etiam, fauor ut subigit plerosque metusue,
Scipio si Libycis esset generatus in oris,
sceptra ad Agenoreos credunt uentura nepotes
Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset,
haud dubitant terras Itala in dicione futuras.
Contremuere aurae rapido uibrantibus hastis
turbine et horrificam traxere per aethera nubem.
inde ensis propiorque acies et comminus ora
admota ac dira flagrantia lumina flamma.
sternitur, in medium contemptrix turba pericli
quae primis se praecipitem tulit obuia telis,
gentilemque bibit tellus inuita cruorem.
feruidus ingenii Masinissa et feruidus aeui
in primas Macetum turmas immania membra
infert et iaculo circumuolat alite campum.
caerulus haud aliter, cum dimicat, incola Thyles
agmina falcigero circumuenit arta couinno.
Graia phalanx patrio densarat more cateruas
iunctisque adstabat nulli penetrabilis hastis.
Immemor has pacti post foedus in arma Philippus
miserat et quassam refouebat Agenoris urbem.
rarescit multo laxatus uulnere miles
atque aperit patulas prostrato corpore late
inter tela uias. irrumpit mole ruinae
Ausonius globus et periuria Graia resignat.
Archemorum Rutilus, Teucrum Norbanus (et ambo
Mantua pubenti genetrix dimiserat aeuo),
obtruncat Samium bellacis dextra Caleni,
at Clytium Selius, Pellaeum et uana tumentem
ad nomen patriae Clytium, sed gloria Pellae
haud ualuit misero defendere Daunia tela.
Saeuior his Latius uastabat Bruttia signa
Laelius increpitans: "adeone Oenotria tellus
detestanda fuit, quam per maria aspera perque
insanos Tyrio fugeretis remige fluctus?
sed fugisse satis fuerit. Latione cruore
insuper externas petitis perfundere terras?"
haec dicens Silarum meditantem in proelia telo
praeuenit. hasta uolans imo sub gutture sedit
et uitae uocisque uias simul incita clausit.
Vergilio Caudinus, acerbo Laus Amano
sternitur. accendunt iras uultusque uirorum
armorumque habitus noti et uox consona linguae.
quos ubi nudantes conspexit Hamilcare cretus
terga fuga, "state ac nostram ne prodite gentem"
uociferans subit et conuertit proelia dextra,
qualis in aestiferis Garamantum feta ueneno
attollit campis feruenti pastus harena
colla Paraetonius serpens lateque per auras
undantem torquet perfundens nubila tabem.
continuo infesta portantem cuspide uulnus
impedit anteuolans Herium, cui nobile nomen
Marrucina domus clarumque Teate ferebat.
atque illi magnum nitenti et laudibus hostis
arrecto capuli ad finem manus incita sedit,
quaerebatque miser morienti lumine fratrem,
cum iuuenis subit et leto stimulatus acerbo
Pleminius saeuum mucronem ante ora coruscat
ac fratrem magno minitans clamore reposcit.
huic proles Barcae: "germanum reddere uero
si placet, haud renuo. maneant modo foedera nostra:
Hasdrubalem reuocate umbris. egone aspera ponam
umquam in Romanos odia aut mansuescere corda
nostra sinam parcamque uiro, quem terra crearit
Itala? tum manes inimici sede repellant
aeterna socioque abigat me frater Auerno."
sic ait et clipei propulsum pondere toto,
lubrica qua tellus lapsantes sanguine fratris
fallebat nisus, prosternit et occupat ense.
extendit labens palmas Heriumque iacentem
amplexus iuncta leniuit morte dolores.
tum Libys inuadit mixtae certamina turbae
conuertitque ruens per longum hostilia terga,
ut, cum fulminibus permixta tonitrua mundum
terrificant summique labat domus alta parentis,
omne hominum terris trepidat genus, ipsaque ob ora
lux atrox micat, et praesens adstare uiritim
creditur intento perculsis Iuppiter igne.
Parte alia, ceu sola forent discrimina campo,
qua misceret agens truculentum Scipio Martem,
aspera pugna nouas uaria sub imagine leti
dat formas. hic ense iacet prostratus adacto,
hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa;
ast hos, turpe, pauor fusos proiecit in ora,
horum aduersa dedit Gradiuo pectora uirtus.
ipse super strages ductor Rhoeteius instat,
qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum
et Geticas soluit feruenti sanguine Mauors
laetus caede niues, glaciemque Aquilonibus actam
perrumpit stridens sub pondere belliger axis.
iamque ardore truci lustrans fortissima quaeque
nomina obit ferro. claris spectata per orbem
stragibus occumbit late inter tela iuuentus.
qui muros rapuere tuos miserasque nefandi
principium belli fecere, Sagunte, ruinas,
qui sacros, Thrasymenne, lacus Phaëthontia quique
polluerant tabo stagna, ac fiducia tanta
quos tulit, ut superum regi soliumque domosque
irent direptum, mactantur comminus uno
exitio, redduntque animas, temerata ferebant
qui secreta deum et primos reserasse negatas
gressibus humanis Alpes. formidinis huius
plena acies propere retro exanimata ruebat,
haud secus ac tectis urbis Vulcania pestis
cum sese infudit rapidusque incendia flatus
uentilat et uolucres spargit per culmina flammas,
attonitum erumpit subita formidine uulgus,
lateque ut capta passim trepidatur in urbe.
Verum ubi cunctari taedet dispersa uirorum
proelia sectantem et leuiori Marte teneri,
omnes in causam belli auctoremque malorum
uertere iam uires tandem placet. Hannibal unus
dum restet, non, si muris Carthaginis ignis
subdatur caesique cadant exercitus omnis,
profectum Latio. contra, si concidat unus,
nequiquam fore Agenoreis cuncta arma uirosque.
illum igitur lustrans circumfert lumina campo
rimaturque ducem. iuuat in certamina summa
ferre gradum, cuperetque uiro concurrere tota
spectante Ausonia. celsus clamore feroci
prouocat increpitans hostem et noua proelia poscit.
Quas postquam audiuit uoces conterrita Iuno,
ne Libyci ducis impauidas ferrentur ad aures,
effigiem informat Latiam propereque coruscis
attollit cristis, addit clipeumque iubasque
Romulei ducis atque umeris imponit honorem
fulgentis saguli, dat gressum habitusque cientis
proelia et audaces adicit sine corpore motus.
tum par effigies fallacis imagine uana
cornipedis moderanda cito per deuia passu
belligerae datur ad speciem certaminis umbrae.
sic Poeni ducis ante oculos exsultat et ultro
Scipio Iunoni simulatus tela coruscat.
at uiso laetus rectore ante ora Latino
et tandem propius sperans ingentia Poenus
quadrupedi citus imponit uelocia membra
et iacit aduersam properati turbinis hastam.
dat terga et campo fugiens uolat ales imago
tramittitque acies. tum uero ut uictor et alti
iam compos uoti ferrata calce cruentat
cornipedem et largas Poenus quatit asper habenas:
"quo fugis oblitus nostris te cedere regnis?
nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra."
haec ait et stricto sequitur mucrone uolantem,
donec longinquo frustratum duxit in arua
diuersa spatio procul a certamine pugnae;
tum fallax subito simulacrum in nubila cessit.
fulmineus ductor "quisnam se numine caeco
composuit nobis" inquit "deus? aut latet idem
cur monstro? tantumne obstat mea gloria diuis?
sed non auelles umquam, quicumque secundus
caelicolum stas Ausoniae, non artibus hostem
eripies uerum nobis." frena inde citati
conuertit furibundus equi campumque petebat,
cum subito occultae pestis collapsa tremore
cornipedis moles ruit atque efflauit anhelo
pectore Iunonis curis in nubila uitam.
tum uero impatiens "uestra est haec altera, uestra
fraus," inquit "superi. non fallitis. aequore mersum
texissent scopuli, pelagusque hausisset et undae!
anne huic seruabar leto? mea signa secuti,
quis pugnae auspicium dedimus, caeduntur, et absens
accipio gemitus uocesque ac uerba uocantum
Hannibalem. quis nostra satis delicta piabit
Tartareus torrens?" simul haec fundebat et una
spectabat dextram ac leti feruebat amore.
Tunc Iuno miserata uirum pastoris in ora
uertitur ac siluis subito procedit opacis
atque his alloquitur uersantem ingloria fata:
"quaenam te siluis accedere causa subegit
armatum nostris? num dura ad proelia tendis,
magnus ubi Ausoniae reliquos domat Hannibal armis?
si uelox gaudes ire et compendia grata
sunt tibi, uicino in medios te tramite ducam."
annuit atque onerat promissis pectora largis
pastoris patresque docet Carthaginis altae
magna repensuros nec se leuiora daturum.
praecipitem et uasto superantem proxima saltu
circumagit Iuno ac fallens regione uiarum
non gratam inuito seruat celata salutem.
Interea Cadmea manus deserta pauensque
non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit
saeui nota ducis. pars ferro occumbere credunt,
pars damnasse aciem et diuis cessisse sinistris.
ingruit Ausonius uersosque agit aequore toto
rector, iamque ipsae trepidant Carthaginis arces.
impletur terrore uago cuncta Africa pulsis
agminibus, uolucrique fuga sine more ruentes
tendunt attonitos extrema ad litora cursus
ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras;
pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi.
sic ubi ui caeca tandem deuictus ad astra
euomuit pastos per saecula Vesbius ignes
et pelago et terris fusa est Vulcania pestis,
uidere Eoi, monstrum admirabile, Seres
lanigeros cinere Ausonio canescere lucos.
At fessum tumulo tandem regina propinquo
sistit Iuno ducem, facies unde omnis et atrae
apparent admota oculis uestigia pugnae.
qualem Gargani campum Trebiaeque paludem
et Tyrrhena uada et Phaëthontis uiderat amnem
strage uirum undantem, talis, miserabile uisu,
prostratis facies aperitur dira maniplis.
tunc superas Iuno sedes turbata reuisit.
iamque propinquabant hostes tumuloque subibant,
cum secum Poenus: "caelum licet omne soluta
in caput hoc compage ruat terraeque dehiscant,
non ullo Cannas abolebis, Iuppiter, aeuo,
decedesque prius regnis, quam nomina gentes
aut facta Hannibalis sileant. nec deinde relinquo
securam te, Roma, mei, patriaeque superstes
ad spes armorum uiuam tibi. Nam modo pugna
praecellis, resident hostes: mihi satque superque,
ut me Dardaniae matres atque Itala tellus,
dum uiuam, exspectent nec pacem pectore norint."
sic rapitur paucis fugientum mixtus et altos
inde petit retro montes tutasque latebras.
Hic finis bello. reserantur protinus arces
Ausonio iam sponte duci. Iura improba adempta
armaque, et incisae leges, opibusque superbis
uis fracta, et posuit gestatas belua turres.
excelsae tum saeua rates spectacula Poenis
flammiferam accepere facem, subitaque procella
arserunt maria, atque expauit lumina Nereus.
Mansuri compos decoris per saecula rector
deuictae referens primus cognomina terrae
securus sceptri repetit per caerula Romam
et patria inuehitur sublimi tecta triumpho.
ante Syphax feretro residens captiua premebat
lumina, et auratae seruabant colla catenae.
hinc Hannon clarique genus Phoenissa iuuentus
et Macetum primi atque incocti corpora Mauri,
tum Nomades notusque sacro, cum lustrat harenas,
Hammoni Garamas et semper naufraga Syrtis.
mox uictas tendens Carthago ad sidera palmas
ibat et effigies orae iam lenis Hiberae,
terrarum finis Gades ac laudibus olim
terminus Herculeis Calpe Baetesque lauare
solis equos dulci consuetus fluminis unda,
frondosumque apicem subigens ad sidera mater
bellorum fera Pyrene nec mitis Hiberus,
cum simul illidit ponto, quos attulit, amnes.
sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat,
quam uisa Hannibalis campis fugientis imago.
ipse adstans curru atque auro decoratus et ostro
Martia praebebat spectanda Quiritibus ora,
qualis odoratis descendens Liber ab Indis
egit pampineos frenata tigride currus,
aut cum Phlegraeis confecta mole Gigantum
incessit campis tangens Tirynthius astra.
salue, inuicte parens, non concessure Quirino
laudibus ac meritis, non concessure Camillo.
nec uero, cum te memorat de stirpe deorum,
prolem Tarpei, mentitur Roma, Tonantis.