Iām tērrā glăcĭālĕ căpūt fēcūndăquĕ nīmbīs
tēmpŏra ĕt aūstrĭfĕrō nĕbŭlōsām vērtĭcĕ frōntēm
īmmītīs cōndēbăt hĭēms, blāndīsquĕ sălūbrĕ
vēr Zĕphўrīs tĕpĭdō mūlcēbāt rūră sĕrēnō.
prōrūmpīt Căpŭā Poēnūs vīcīnăquĕ lātē
praēmīssō tērrōrĕ quătīt, ceū cōndĭtă brūmā,
dūm Rīphaēă rĭgēnt Ăquĭlōnīs flāmĭnă, tāndēm
ēvōlvīt sērpēns ārcānō mēmbră cŭbīlī
ēt spōndēntĕ dĭē nŏvŭs ēmĭcăt ātquĕ cŏrūscūm
fērt căpŭt ēt sănĭēm sūblātīs faūcĭbŭs ēfflāt.
āt Lĭbўcī dŭcĭs ūt fūlsērūnt sīgnă pĕr āgrōs,
dēsōlātă mĕtū cūncta, ēt suādēntĕ păvōrĕ
vāllō sē claūsērĕ sĭmūl trĕpĭdīquĕ sălūtīs
ēxspēctānt īpsīs mĕtŭēntēs moēnĭbŭs hōstēm.
Sēd nōn īllĕ vĭgōr, quī rūptīs Ālpĭbŭs ārmă
īntŭlĕrāt dĕdĕrātquĕ vĭās Trĕbĭāquĕ pŏtītūs
Maēŏnĭōs Ĭtălō scĕlĕrāvīt sānguĭnĕ flūctūs,
tūnc ĭnĕrāt. mōllī lūxū mădĕfāctă mĕrōquĕ,
īllĕcĕbrīs sōmnī, tōrpēntĭă mēmbră flŭēbānt.
quīs gĕlĭdās suētūm nōctēs thōrācĕ grăvātīs
sūb Iŏvĕ nōn aēquō trăhĕre ēt tēntōrĭă saēpĕ
spērnĕre, ŭbi hībērnā rŭĕrēnt cūm grāndĭnĕ nīmbī,
āc nē nōctĕ quĭdēm clĭpĕīve ēnsēsvĕ rĕpōstī,
nōn phărĕtrae aūt iăcŭla, ēt prō mēmbrīs ārmă fŭērĕ,
tūm grăvĕ cāssĭs ŏnūs māiōrăquĕ pōndĕră vīsă
pārmārum āc nūllīs fūsaē strīdōrĭbŭs hāstaē.
Prīma īnstaūrāntēm sēnsīt cērtāmĭnă mītīs
Pārthĕnŏpē, nōn dīvĕs ŏpūm, nōn sprētă vĭgōrīs;
sēd pōrtūs trāxērĕ dŭcēm sēcūră vŏlēntēm
aēquŏră, quaē pĕtĕrēt vĕnĭēns Cārthāgĭnĕ pūppīs.
nūnc mōllēs ūrbī rītūs ātque hōspĭtă Mūsīs
ōtĭa ĕt ēxēmptūm cūrīs grăvĭōrĭbŭs aēvūm.
Sīrēnūm dĕdĭt ūnă sŭūm, mĕmŏrābĭlĕ, nōmēn
Pārthĕnŏpē mūrīs Ăchĕlōĭăs, aēquŏrĕ cūiūs
rēgnāvērĕ dĭū cāntūs, cūm dūlcĕ pĕr ūndās
ēxĭtĭūm mĭsĕrīs cănĕrēt nōn prōspĕră naūtīs.
haēc pōne āggrēssūs (nām frōntēm claūsĕrăt aēquōr)
moēnĭă nōn ūllās vălŭīt pērfrīngĕrĕ Poēnūs
tōtā mōlĕ vĭās frūstrāque īnglōrĭŭs aūsī
pūlsāvīt quătĭēns ōbstrūctăs ărīĕtĕ pōrtās.
stābāt Cānnārūm Grāia ād mūnīmĭnă vīctōr
nēquīquam ēt caūtaē mēntīs cōnsūltă prŏbābāt
ēvēntū, quī pōst Daūnī stāgnāntĭă rēgnă
sānguĭnĕ Tārpeīās īre ābstīnŭīssĕt ăd ārcēs.
"ēn, quī nōs sēgnēs ēt nēscīre āddĕrĕ cūrsūm
fāctīs iāctāstīs, quōd vōbīs scāndĕrĕ nūpēr
nōn ăcĭe ēx īpsā cōncēssūm moēnĭă Rōmaē,
īntrāte ātque ĕpŭlās prōmīssās sēdĕ Tŏnāntīs
hīs, quaē Grāiă mănūs dēfēndīt, rēddĭtĕ tēctīs.
tālĭă iāctābāt fāmaēquĕ pŭdōrĕ fŭtūraē,
īrrĭtŭs īncēptī prīmā si ābsīstĕrĕt ūrbĕ,
aūdēbāt cūncta ātque ăcŭēbāt fraūdĭbŭs ēnsēs.
sēd sŭbĭtaē mūrīs flāmmaē tōtōquĕ flŭēbānt
āggĕrĭs ānfrāctū tēla īmprōvīsă pĕr aūrās.
haūd sĕcŭs, ōccŭlŭīt sāxī quōs vērtĭcĕ fētūs
ālēs fūlvă Iŏvīs, tăcĭtō si ād cūlmĭnă nīsū
ēvāsīt sērpēns tērrētquĕ prŏpīnquŭs hĭātū,
īlla hōstēm rōstro ātque āssuētīs fūlmĭnă fērrĕ
ūnguĭbŭs īncēssēns nīdī cīrcūmvŏlăt ōrbēm.
Tāndem ād vīcīnōs Cūmārūm vērtĕrĕ pōrtūs
dēfēssūs stătŭīt vărĭōquĕ lăcēssĕrĕ mōtū
fōrtūnam ēt fāmaē tūrbāndo ōbstārĕ sĭnīstraē.
sēd cūstōs ūrbī Grācchūs, tūtēlă vĕl īpsīs
cērtĭŏr ārcēbāt mūrīs, ĭtĕrūmquĕ sĕdērĕ
pōrtīs ātque ădĭtūs ĭtĕrūm spērārĕ vĕtābāt.
lūstrăt ĭnōps ănĭmī rīmātūrque ōmnĭă cīrcūm
ālĭtĕ vēctŭs ĕquō rūrsūsque hōrtātĭbŭs īnfīt
laūdum ăgĭtārĕ sŭōs: "prō dī, quīs tērmĭnŭs" īnquīt
"ānte ūrbēs stāndī Grāiās, ōblītĕ tŭōrūm
fāctōrūm mīlēs, quĭs ĕrīt mŏdŭs? Ālpĭbŭs āstāt
nīmīrūm māiōr mōlēs, ēt scāndĕrĕ caēlūm
pūlsāntēs iŭbĕō scŏpŭlōs. quāmquam āltĕră dētūr
sī sĭmĭlīs tēllūs ălĭaēquĕ rĕpēntĕ sŭb āstră
ēxsūrgānt rūpēs, nōn ībĭs ĕt ārdŭŭs ārmă
mē dūcēntĕ fĕrēs? tēne heū Cūmānŭs hĭāntēm
āggĕr ădhūc mūrūsquĕ tĕnēt? Grācchūmquĕ mŏvērī
nōn aūsūm pōrtīs pārvo īn dīscrīmĭnĕ cērnō?
ān vōbīs gēntēs, quaēcūmquĕ lăbōrĕ părāstīs
cāsū gēstă pŭtēnt? pēr vōs Tŷrrhēnă făvēntūm
stāgnă dĕūm, pĕr ĕgo ēt Trĕbĭām cĭnĕrēsquĕ Săgūntī
ōbtēstōr, dīgnōs iām vōsmēt rēddĭtĕ vēstrā
quām trăhĭtīs fāma ēt rĕvŏcāte īn pēctŏră Cānnās."
Sīc dūctōr fēssās lūxu āttrītāsquĕ sĕcūndīs
ērĭgĕre ēt vērbīs tēmptābāt sīstĕrĕ mēntēs.
ātque hīc pērlūstrāns ădĭtūs fūlgēntĭă cērnīt
ārcīs tēmplă iŭgō, quōrūm tūm Vīrrĭŭs, āltaē
īmmītīs dūctōr Căpŭaē, prīmōrdĭă pāndīt:
"nōn ēst hōc" īnquīt "nōstrī, quōd sūspĭcĭs, aēvī;
māiōrēs fēcērĕ mănūs. cūm bēllă tĭmērēt
Dīctaēī rēgīs, sīc fāma ēst, līnquĕrĕ tērrās
Daēdălŭs īnvēnīt nēc tōtō sīgnă sĕquēntī
ōrbĕ dăre, aēthĕrĭās ălĭēnā tōllĕre ĭn aūrās
aūsūs sē pēnna ātque hŏmĭnī mōnstrārĕ vŏlātūs.
sūspēnsum hīc lībrāns mĕdĭa īntēr nūbĭlă cōrpūs
ēnāvīt sŭpĕrōsquĕ nŏvūs cōntērrŭĭt ālēs.
nātum ĕtĭām dŏcŭīt fālsaē sŭb ĭmāgĭnĕ plūmaē
āttēmptārĕ vĭās vŏlŭcrūm, lāpsūmquĕ sŏlūtīs
pēnnārūm rēmīs ēt nōn fēlīcĭbŭs ālīs
tūrbĭdă plaūdēntēm vīdīt frĕtă, dūmquĕ dŏlōrī
īndūlgēt sŭbĭtō mōtīs ād pēctŏră pālmīs,
nēscĭŭs heū plānctū dūxīt mŏdĕrāntĕ vŏlātūs.
hīc prō nūbĭvăgō grātūs pĭă tēmplă mĕātū
īnstĭtŭīt Phoēbi ātque aūdācēs ēxŭĭt ālās."
Vīrrĭŭs haēc. sĕd ĕnīm dūctōr nŭmĕrābăt ĭnērtēs
ātque āctōs sĭnĕ Mārtĕ dĭēs āc stārĕ pŭdēbāt.
īngĕmĭt ādvērsīs rēspēctānsque īrrĭtă tēctă
ūrbĕ Dĭcārchēā părăt ēxsătĭārĕ dŏlōrēm.
hīc quŏquĕ nūnc pĕlăgūs, nūnc mūrī sāxĕă mōlēs
ōffĭcĭt aūdēntī dēfēnsāntūmquĕ lăbōrēs.
dūmquĕ tĕnēt sŏcĭōs dūra ātque ōbsaēptă vĭārūm
rūmpĕrĕ nītēntēs lēntūs lăbŏr, īpsĕ prŏpīnquă
stāgnōrūm tērraēquĕ sĭmūl mīrācŭlă lūstrāt.
Prīmōrēs ādsūnt Căpŭaē: dŏcĕt īllĕ, tĕpēntēs
ūndĕ fĕrānt nōmēn Bāiaē, cŏmĭtēmquĕ dĕdīssĕ
Dūlĭchĭaē pūppīs stāgnō sŭă nōmĭnă mōnstrāt.
āst hīc Lūcrīnō mānsīssĕ vŏcābŭlă quōndām
Cōcŷtī mĕmŏrāt mĕdĭōque īn gūrgĭtĕ pōntī
Hērcŭlĕūm cōmmēndăt ĭtēr, quā dīscĭdĭt aēquōr
Āmphĭtrўōnĭădēs, ārmēntī vēctŏr Hĭbērī.
īlle, ōlīm pŏpŭlīs dīctūm Stўgă, nōmĭnĕ vērsō
stāgna īntēr cĕlĕbrēm nūnc mītĭă mōnstrăt Ăvērnūm;
tūm trīstī nĕmŏre ātque ūmbrīs nīgrāntĭbŭs hōrrēns
ēt fōrmīdātūs vŏlŭcrī lētālĕ vŏmēbāt
sūffūsō vīrūs caēlō Stўgĭāquĕ pĕr ūrbēs
rēlĭgĭōnĕ săcēr saēvūm rĕtĭnēbăt hŏnōrēm.
huīc vīcīnă pălūs (fāma ēst Ăchĕrōntĭs ăd ūndās
pāndĕre ĭtēr) caēcās stāgnāntĕ vŏrāgĭnĕ faūcēs
lāxăt ĕt hōrrēndōs ăpĕrīt tēllūrĭs hĭātūs
īntērdūmquĕ nŏvō pērtūrbāt lūmĭnĕ mānēs.
āt iūxtā cālīgāntēs lōngūmquĕ pĕr aēvūm
īnfērnīs prēssās nĕbŭlīs pāllēntĕ sŭb ūmbrā
Cīmmĕrĭās iăcŭīssĕ dŏmōs nōctēmquĕ prŏfūndām
Tārtărĕaē nārrānt ūrbīs. tūm sūlphŭre ĕt īgnī
sēmpĕr ănhēlāntēs cōctōquĕ bĭtūmĭnĕ cāmpōs
ōstēntānt. tēllūs ātro ēxūndāntĕ văpōrĕ
sūspīrāns ūstīsquĕ dĭū călĕfāctă mĕdūllīs
aēstŭăt ēt Stўgĭōs ēxhālăt ĭn āĕrā flātūs.
pārtŭrĭt ēt trĕmŭlīs mĕtŭēndum ēxsībĭlăt āntrīs
īntērdūmquĕ căvās lūctātūs rūmpĕrĕ sēdēs
aūt ēxīrĕ frĕtīs sŏnĭtū lūgūbrĕ mĭnācī
Mūlcĭbĕr īmmūgīt lăcĕrātăquĕ vīscĕră tērraē
māndĭt ĕt ēxēsōs lăbĕfāctāt mūrmŭrĕ mōntēs.
trādūnt Hērcŭlĕā prōstrātōs mōlĕ Gĭgāntās
tēllūrem īniēctām quătĕre ēt spīrāmĭne ănhēlō
tōrrērī lātē cāmpōs quŏtĭēnsquĕ mĭnāntūr
rūmpĕrĕ cōmpāgem īmpŏsĭtam, ēxpāllēscĕrĕ caēlūm.
āppārēt Prŏchўtē saēvūm sōrtītă Mĭmāntă,
āppārēt prŏcŭl Īnărĭmē, quaē tūrbĭnĕ nīgrō
fūmāntēm prĕmĭt Īăpĕtūm flāmmāsquĕ rĕbēllī
ōre ēiēctāntem ēt, sī quāndo ēvādĕrĕ dētūr,
bēllă Iŏvī rūrsūs sŭpĕrīsque ĭtĕrārĕ vŏlēntēm.
mōnstrāntūr Vĕsŭvīnă iŭga ātque īn vērtĭcĕ sūmmō
dēpāstī flāmmīs scŏpŭlī frāctūsquĕ rŭīnā
mōns cīrcum ātque Aētnaē fātīs cērtāntĭă sāxă.
nēcnōn Mīsēnūm sērvāntem Īdaēă sĕpūlcrō
nōmĭna ĕt Hērcŭlĕōs vĭdĕt īpso īn lītŏrĕ Baūlōs.
mīrātūr pĕlăgīquĕ mĭnās tērraēquĕ lăbōrēs.
Quaē pōstquām pērspēctā vīrō, rēgrēssŭs ăd āltōs
īndĕ Phĕrētĭădūm mūrōs, frōndēntĭă laētō
pālmĭtĕ dēvāstāt Nŷsaēă căcūmĭnă Gaūrī.
hīnc ād Chālcĭdĭcām trānsfērt cĭtŭs āgmĭnă Nōlām.
cāmpō Nōlă sĕdēt crēbrīs cīrcūmdăta ĭn ōrbēm
tūrrĭbŭs ēt cēlsō făcĭlēm tūtātŭr ădīrī
plānĭtĭēm vāllō; sēd quī nōn tūrrĭbŭs ārmă
dēfēndēndă dărēt, vērum ūltrō moēnĭă dēxtrā
prōtĕgĕrēt, Mārcēllŭs ŏpem aūxĭlĭūmquĕ fĕrēbāt.
īsque ŭbi Ăgēnŏrĕām prŏcŭl ādvēntārĕ pĕr aēquōr
ēt fērri ād mūrōs nūbēm vĭdĕt, "ārmă, crŭēntūs
hōstĭs ădēst, căpĭte ārmă, vĭrī" clāmātquĕ căpītquĕ.
cīrcūmstānt răpĭdī iŭvĕnēs āptāntquĕ frĕmēntī
sānguĭnĕās dē mōrĕ iŭbās. sŏnăt īndĕ cĭtātō
āgmĭnă dīspōnēns pāssū: "tū līmĭnă dēxtraē
sērvābīs pōrtaē, Nĕrŏ; tū cōnvērtĕ cŏhōrtēs
ād laēvām pătrĭās ēt Līrēnātĭă sīgnă,
clārūm Vōlscōrūm Tūllī dĕcŭs. āst ŭbĭ iūssō,
pēr tăcĭtūm rūptīs sŭbĭtā vī fūndĭtĕ pōrtīs
tēlōrum īn cāmpōs nīmbūm. fĕrăr īpsĕ rĕvūlsā
īn mĕdĭōs ĕquĭtūmquĕ trăhām cērtāmĭnă pōrtā."
dūmque ĕă Mārcēllūs, iām claūstră rĕvēllĕrĕ Poēnī
ēt scālīs sprētōs tēmptābānt rūmpĕrĕ mūrōs.
īnsŏnŭērĕ tŭbaē pāssīm clāmōrquĕ vĭrōrūm
hīnnītūsquĕ, sĭmūl lĭtŭī raūcōquĕ tŭmūltū
cōrnŭa ĕt īn mēmbrīs cōncūssă fŭrēntĭbŭs ārmă.
fērtŭr ăcērbă lŭēs dīsiēctīs īncĭtă pōrtīs
ēffūsaēquĕ rŭūnt ĭnŏpīnō flūmĭnĕ tūrmaē,
īmprŏbŭs ūt frāctīs ēxūndāt mōlĭbŭs āmnīs,
prōpūlsum ūt Bŏrĕā scŏpŭlīs īmpīngĭtŭr aēquōr,
ūt rūptō tērrās īnvādūnt cārcĕrĕ vēntī.
nēc tōrrēntĕ Lĭbŷs vīso ārmōrūmquĕ vĭrūmquĕ
dēiēctūs spē stārĕ vălēt. dūx Dārdănŭs īnstāt
āttŏnĭtīs, praēgrēssŭs ĕquō, tērgīsquĕ rŭēntūm
īncūmbēns hāstā, sŏcĭōs nūnc vōcĕ fătīgāt:
"pērge, ăgĕ, fēr grēssūs! dēxtēr dĕŭs hōrăquĕ nōstrāst.
hāc ĭtĕr ād mūrōs Căpŭaē", nūnc rūrsŭs ĭn hōstēm
cōnvērsūs: "stā! quō răpĕrīs? nōn tērgă tŭōrūm,
tē, dūctōr Lĭbўae, īncrĕpĭtō. stā! cāmpŭs ĕt ārmă
ēt Mārs īn mănĭbūs. dīmītto ē caēdĕ cŏhōrtēs;
spēctēmūr sōlī. Mārcēllūs proēlĭă pōscō."
sīc rēctōr Lătĭūs, iŭvĕnīque īnvādĕrĕ pūgnām
Bārcaēō suādēbăt hŏnōr prĕtĭūmquĕ pĕrīclī.
Sēd nōn haēc plăcĭdō cērnēbāt pēctŏrĕ Iūnŏ
coēptōque āvērtīt sūprēma īn fātă rŭēntēm.
sīstĕrĕ pērcūlsōs īlle ēt rĕvŏcārĕ lăbōrāt:
"tālēsne ē grĕmĭō Căpŭaē tēctīsquĕ sĭnīstrīs
ēgrĕdĭmūr? stāte, ō mĭsĕrī, quīs glōrĭă sūmmă
dēdĕcŏri ēst. nīl vōs hŏdĭē, mĭhĭ crēdĭtĕ, tērgă
vērtēntēs fīdum ēxspēctāt. mĕrŭīstĭs, ŭt ōmnīs
īngrŭăt Aūsŏnĭa, ēt saēvō Māvōrtĕ părāstīs,
nē quā spēs fūsōs pācīs vītaēquĕ mănērēt."
vīncēbāt clāmōrĕ tŭbās vōcīsquĕ vĭgōrĕ
quāmvīs ōbstrūctās saēvūs pĕnĕtrābăt ĭn aūrēs.
Pōlўdămāntēīs iŭvĕnīs Pĕdĭānŭs ĭn ārmīs
bēlla ăgĭtābăt ătrōx Trōiānăquĕ sēmĭna ĕt ōrtūs
ātque Āntēnŏrĕā sēsē dē stīrpĕ fĕrēbāt,
haūd lĕvĭōr gĕnĕrīs fāmā sācrōquĕ Tĭmāvō
glōrĭa ĕt Eūgănĕīs dīlēctūm nōmĕn ĭn ōrīs.
huīc pătĕr Ērĭdănūs Vĕnĕtaēque ēx ōrdĭnĕ gēntēs
ātque Ăpŏnō gaūdēns pŏpŭlūs, seū bēllă cĭērēt
seū Mūsās plăcĭdūs dōctaēquĕ sĭlēntĭă vītaē
māllĕt ĕt Āŏnĭō plēctrō mūlcērĕ lăbōrēs,
nōn ūllūm dīxērĕ părēm, nēc nōtĭŏr āltēr
Grādīvō iŭvĕnīs, nēc Phoēbō nōtĭŏr āltēr.
quī pōstquam ēffūsīs ūrgēns vēstīgĭă frēnīs
Poēnōrūm iūxtā gălĕam ātque īnsīgnĕ pĕrēmptī
āgnōvīt spŏlĭūm Paūlī (pŭĕr īllă gĕrēbāt
nōn pārvō laētūs dūctōrīs mūnĕrĕ Cīnŷps,
dīlēctūs Poēnō Cīnŷps, quō grātĭŏr ōră
nōn fŭĭt āc nūllā nĭtŭīt plūs frōntĕ dĕcōrīs:
quālĕ mĭcāt sēmpērquĕ nŏvum ēst, quōd Tībŭrĭs aūrā
pāscĭt ĕbūr vēl quī mīrō cāndōrĭs hŏnōrĕ
lūcĕt ĭn aūrĕ lăpīs, rūbrīs ādvēctŭs ăb ūndīs).
quēm pōstquam ēgrĕgĭūm crīstīs ēt cāssĭdĕ nōtā
fūlgēntem ēxtrēmō Pĕdĭānŭs ĭn āgmĭnĕ vīdīt,
ceū sŭbĭta ānte ŏcŭlōs Paūli ēmērsīssĕt ĭmāgŏ
sēdĭbŭs īnfērnīs āmīssăquĕ pōscĕrĕt ārmă,
īnvādīt frēndēns: "tūne, īgnāvīssĭmĕ, sācrī
pōrtābīs căpĭtīs, quaē nōn sĭnĕ crīmĭnĕ vēstēr
īnvĭdĭāquĕ dĕūm gēstārēt tēgmĭnă dūctōr?
ēn Paūlūs." vŏcăt īndĕ vĭri ād spēctācŭlă mānēs
ēt fŭgĭēntĭs ăgīt cōstīs pĕnĕtrābĭlĕ tēlūm.
tūm dēlāpsŭs ĕquō gălĕam ātque īnsīgnĭă māgnī
cōnsŭlĭs ābrūmpīt dēxtrā spŏlĭātquĕ vĭdēntēm.
āmbrŏsĭaē cĕcĭdērĕ cŏmaē vĭŏlātăquĕ cērvīx
mārmŏrĕum īn iŭgŭlūm cōllō lābēntĕ rĕcūmbīt.
sōlvĭtŭr ōmnĕ dĕcūs lētō nĭvĕōsquĕ pĕr ārtūs
īt Stўgĭūs cŏlŏr ēt fōrmaē pŏpŭlātŭr hŏnōrēs.
haūd sĕcŭs Ōcĕănō rĕdĭēns Cўthĕrēĭŭs īgnīs,
cūm sēsē Vĕnĕrī iāctāt splēndōrĕ rĕfēctō,
sī sŭbĭta īnvādāt nūbēs, hĕbĕtātŭr ĕt ātrīs
dēcrēscēns tĕnĕbrīs lānguēntĭă lūmĭnă cōndīt.
īpse ĕtĭām rāptā Pĕdĭānūs cāssĭdĕ nūdōs
āttŏnĭtūs stŭpĕt ād vūltūs īrāsquĕ cŏērcēt.
tūm gălĕām māgnō sŏcĭūm clāmōrĕ rĕpōrtāns
īmmītēm quătĭēbăt ĕquūm spūmāntĭă saēvō
frēnă crŭēntāntēm mōrsū, cūm tūrbĭdŭs ārmīs
ōbvĭă Mārcēllūs răpĭdō tŭlĭt ōră tŭmūltū
āgnōscēnsquĕ dĕcūs "mācte, ō vīrtūtĭs ăvītaē,
mācte Āntēnŏrĭdē! nūnc" īnquīt "rāptă pĕtāmūs,
quōd sŭpĕrēst, Lĭbўcī dūctōrīs tēgmĭna" ĕt ārdēns
tērrĭfĭcīs saēvām fūndīt strīdōrĭbŭs hāstām.
nēc fōrsān vōtī vānūs fŏrĕt, ōbvĭă nī vīs
Gēstărĭs ōppŏsĭtō tĕnŭīssēt cōrpŏrĕ tēlūm.
quī dūm vīcīnīs dūctōrēm prōtĕgĭt ārmīs,
trānsăbĭīt nōn hūnc sĭtĭēns grăvĭs hāstă crŭōrēm
īngēntēsquĕ mĭnās mūtātā mōrtĕ pĕrēgīt.
āvĕhĭtūr rāptīm dūctōr dīscrīmĭnĕ lētī
tūrbātūs cūrsūmquĕ fŭrēns ād cāstră căpēssīt.
Iāmquĕ fŭgae īmmŏdĭcūs tēndīt cērtāmĭnĕ grēssūm
praēcĭpĭtēm vērsīs Poēnōrum ēxērcĭtŭs ārmīs.
āssĕquĭtūr tēlīs hōstīs, lōngāsquĕ vĭrītīm
ēxsătĭānt īrās clādūm caēlōquĕ crŭēntōs
cērtātim ōstēntānt ēt dīs ūltōrĭbŭs ēnsēs.
īllĕ dĭēs prīmūs dŏcŭīt, quōd crēdĕrĕ nēmŏ
aūdērēt sŭpĕrīs, Mārtīs cērtāmĭnĕ sīstī
pōssĕ dŭcēm Lĭbўaē. rāptānt cūrrūsquĕ vĭrōsquĕ
Māssŷlāmquĕ fĕram ēt vīvīs āvūlsă rĕpōrtānt
tēgmĭnă bēllāntum ātque ăbĕūnt, sūb cūspĭdĕ tērgă
cōntēntī vīdīssĕ dŭcīs. tūm Mārtĭs ădaēquānt
Mārcēllūm dĕcŏrī. grădĭtūr cŏmĭtāntĕ trĭūmphō
māiōr, quām fērrēt cūm vīctŏr ŏpīmă Tŏnāntī.
Īndĕ fŭrēns, pōstquām vāllō vīx dēpŭlĭt hōstēm,
dūctŏr Ăgēnŏrĕūs "quāndo hānc quāntōquĕ crŭōrĕ
hōstīlī lābem ēlŭĕrīm? mĕă tērgă vĭdērĕ
cōntĭgĭt Aūsŏnĭaē? mēne," īnquīt "sūmmĕ dĕōrūm,
pōst Trĕbĭām stătŭīs tām tūrpī fūnĕrĕ dīgnūm?
vōsque īnvīctă dĭū, nūnc heū sĭnĕ Mārtĕ iŭvēntūs
dēbēllātă bŏnīs Căpŭaē, nōn dēgĕnĕr īpsĕ
gēstōrum Aūsŏnĭīs vērtī vīctrīcĭă sīgnă:
vōbīs tērgă dĕdī. vīdī, cum ād bēllă vŏcārēm,
nōn sĕcŭs ātque Ĭtălō fŭgĕre ā dūctōrĕ păvēntēs.
quīd rĕlĭquūm prīscī Mārtīs tĭbĭ, quī dărĕ tērgă
mē rĕvŏcāntĕ pŏtēs?" fūndēbāt tālĭă Poēnūs,
sēd Lătĭaē sēsē Nōlāna ād moēnĭă tūrmaē
pōrtāntēs spŏlĭa īnsīgnī clāmōrĕ fĕrēbānt.
Āt cōnsuētă grăvēs pēr lōngum aūdīrĕ sŭōrūm
ēvēntūs Rōma ēt nūmquām rĕcrĕātă sĕcūndīs
āllātō tāndēm faūstaē cērtāmĭnĕ pūgnaē
ērĭgĭtūr prīmōquĕ dĕūm sē mūnĕrĕ tōllīt.
ānte ōmnēs pīgra īn Mārtēm fūgiēnsquĕ lăbōrūm,
dūm bēllūm tŏnăt, ēt sēsē fūrātă iŭvēntūs
dāt poēnās lătĕbraē; tūm, quī dūlcēdĭnĕ vītaē
īnvēnērĕ dŏlōs iūrātăquĕ foēdĕră Poēnō
cōrrūpērĕ, nŏtānt ēt pūrgānt crīmĭnĕ gēntēm.
pūnītūr pătrĭām mĕdĭtātī līnquĕrĕ tērrām
cōnsĭlĭum īnfēlīx scĕlĕrātăquĕ cūlpă Mĕtēllī.
tālĭă cōrdă vĭrūm. sĕd ĕnīm nēc fēmĭnă cēssāt
mēnte aēquārĕ vĭrōs ēt laūdīs pōscĕrĕ pārtēm.
ōmnīs praē sēsē pōrtāns căpĭtīsquĕ mănūsquĕ
āntīquūm dĕcŭs āc dērēptă mŏnīlĭă cōllō
cērtātīm mātrōnă rŭīt bēllōquĕ mĭnīstrānt.
haūd tāntā cēssīssĕ vĭrōs īn tēmpŏrĕ tālī
laūdīs sōrtĕ pĭgēt, fāctōque īn saēcŭla ĭtūrō
laētāntūr trĭbŭīssĕ lŏcūm. tūm cēlsă sĕnātūs
sūbsĕquĭtūr tūrba. īn mĕdĭūm cērtāmĭnĕ māgnō
prīvātaē cŭmŭlāntŭr ŏpēs. nūdārĕ pĕnātēs
āc nĭhĭl ārcānōs vītaē mĕlĭōrĭs ăd ūsūs
sēpŏsŭīssĕ iŭvāt. cŏĭt ēt sĭnĕ nōmĭnĕ vūlgūs.
cōrpŏrĕ sīc tōto āc mēmbrīs Rōma ōmnĭbŭs ūsă
ēxsānguēs rūrsūs tōllēbăt ăd aēthĕră vūltūs.
Āddūnt spēm mĭsĕrīs dūlcēm Pārnāsĭă Cīrrhā
pōrtāntēs rēspōnsă vĭrī. nām laētă fĕrēbānt
ēxaūdīsse ădўtīs, sācrā cūm vōcĕ tŏnārēt
āntrum ēt mūgīrēt Phoēbō iam īntrātă săcērdōs:
"sōlvĭtĕ, gēns Vĕnĕrīs, grăvĭōrēs cōrdĕ tĭmōrēs;
ādvērsa ēt quīcquīd dūrī sūb Mārtĕ mănēbāt
ēxhaūstum ēst vōbīs. rēstānt lĕvĭōră lăbōrūm
ēt sĭnĕ pērnĭcĭē tērrōr. dīs vōtă prĕcēsquĕ
fērtĕ mŏdo ēt tĕpĭdōs ārīs lībātĕ crŭōrēs,
neū dătĕ tērgă mălīs. ădĕrīt Grādīvŭs, ĕt īpsĕ
Dēlĭŭs āvērtēt prŏpĭōră pĕrīcŭlă vātēs
Trōiānōs nōtūs sēmpēr mĭnŭīssĕ lăbōrēs.
sēd vērō sĕd ĕnim ānte ōmnēs āltārĭă fūmēnt
cēntūm fēstă Iŏvī; cēntūm cădăt hōstĭă cūltrīs
īllĕ trŭcēm bēllī nūbēm saēvāsquĕ prŏcēllās
īn Lĭbўām vĭŏlēntŭs ăgēt. spēctābĭtĭs īpsī
aēgĭdă tūrbātō quătĭēntem īn proēlĭă mūndō."
ātque ĕă Pārnāsī pōstquām clāmātă sŭb āntrīs
āllātūm vūlgīquĕ dĕūs pērvēnĭt ăd aūrēs,
īn Căpĭtōlīnās cērtātīm scāndĭtŭr ārcēs,
stērnūntūrquĕ Iŏvi ēt dēlūbrūm sānguĭne hŏnōrānt.
tūm paēānă cănūnt rēspōnsăquĕ fīdă prĕcāntūr.
Īntĕrĕa āssuētīs sĕnĭōr Tōrquātŭs ĭn ārmīs
Sārdōās pătrĭō quătĭēbāt mīlĭtĕ tērrās.
nāmque ōrtum Īlĭăcā iāctāns ăb ŏrīgĭnĕ nōmēn
īn bēlla Hāmpsăgŏrās Tўrĭōs rĕnŏvātă vŏcārāt.
prōlēs pūlchră vĭrō nēc tālī dīgnă părēntĕ
Hōstŭs ĕrāt. cūiūs frētūs fūlgēntĕ iŭvēntā
īpse āspēr pācī crūdōs sĭnĕ vīrĭbŭs ānnōs
bārbărĭcī stŭdĭō rītūs rĕfŏvēbăt ĭn ārmīs.
īsque ŭbĭ Tōrquātūm rāptīm prŏpĕrātă fĕrēntēm
sīgnă vĭdēt pūgnaēque ăvĭdās āccēdĕrĕ dēxtrās,
fraūdĕ lŏcī nōtā lătĕbrōsă pĕr āvĭă sāltūs
ēvŏlăt ēt prōvīsă fŭgaē cōmpēndĭă cārpēns
vīrgūltā tĕgĭtūr vālle āc frōndēntĭbŭs ūmbrīs.
Īnsŭlă flūctĭsŏnō cīrcūmvāllātă prŏfūndō
fāstīgātŭr ăquīs cōmprēssăquĕ gūrgĭtĕ tērrās
ēnōrmēs cŏhĭbēt nūdaē sŭb ĭmāgĭnĕ plāntaē;
īnde Īchnūsă prĭūs Grāīs mĕmŏrātă cŏlōnīs.
mōx Lĭbўcī Sārdūs gĕnĕrōsō sānguĭnĕ fīdēns
Hērcŭlĭs ēx sēsē mūtāvīt nōmĭnă tērraē.
āfflūxēre ĕtĭam ēt sēdēs pŏsŭērĕ cŏāctās
dīspērsī pĕlăgō pōst ērŭtă Pērgămă Teūcrī.
nēc pārvūm dĕcŭs ādvēctō cūm clāssĕ pătērnā
āgmĭnĕ Thēspĭădūm tērrīs, Ĭŏlāĕ, dĕdīstī.
fāma ēst, cūm lăcĕrīs Āctaēōn flēbĭlĕ mēmbrīs
sūpplĭcĭūm lŭĕrēt spēctātae īn fōntĕ Dĭānaē,
āttŏnĭtūm nŏvĭtātĕ mălī fūgīssĕ părēntēm
pēr frĕta Ărīstaēum ēt Sārdōōs īssĕ rĕcēssūs;
Cŷrēnēn mōnstrāssĕ fĕrūnt nŏvă lītŏră mātrēm.
sērpēntūm tēllūs pūra āc vĭdŭātă vĕnēnīs,
sēd trīstīs caēlo ēt mūltā vĭtĭātă pălūdĕ.
quā vĭdĕt Ītălĭām, sāxōsō tōrrĭdă dōrsō
ēxērcēt scŏpŭlīs lātē frĕtă pāllĭdăque īntūs
ārvă cŏquīt nĭmĭūm Cāncrō fūmāntĭbŭs Aūstrīs.
cētĕră prōpēnsaē Cĕrĕrīs nūtrītă făvōrĕ
Hōc hăbĭtū tērraē nĕmŏrōsă pĕr īnvĭă crēbrō
Tōrquātum ēlūdēns Hōstūs Sīdōnĭă pūgnaē
tēla ēxspēctābāt sŏcĭōsquĕ lăbōrĭs Hĭbērōs.
quī pōstquam āppūlsīs ănĭmōs aūxērĕ cărīnīs
haūd mŏră prōrūmpīt lătĕbrīs, ādvērsăquĕ lātē
āgmĭna ĭnhōrrēscūnt, lōngūmquĕ cŏīrĕ vĭdētūr
ēt cōnfērrĕ grădūm. mĕdĭa īntērvāllă pătēntīs
cōrrĭpĭūnt cāmpī prŏpĕrātīs ēmĭnŭs hāstīs,
dōnĕc ăd ēxpērtōs ēnsēs, fīdīssĭmă tēlă,
pērvēntūm. dīra īndĕ lŭēs, caēdūntquĕ cădūntquĕ
āltērnīque ănĭmās saēvo īn mūcrōnĕ rĕlīnquūnt.
Nōn ĕquĭdem īnnŭmĕrās caēdēs tōtque hōrrĭdă fāctă
spērārīm tāntō dīgnē prō nōmĭnĕ rērūm
pāndĕrĕ nēc dīctīs bēllāntum aēquārĕ călōrēm.
sēd vōs, Cāllĭŏpē, nōstrō dōnātĕ lăbōrī,
nōtă părūm māgnī lōngō trādāntŭr ŭt aēvō
fāctă vĭri, ēt mĕrĭtūm vātī sācrēmŭs hŏnōrēm.
Ēnnĭŭs, āntīquā Mēssāpi ăb ŏrīgĭnĕ rēgīs,
mīscēbāt prīmās ăcĭēs, Lătĭaēquĕ sŭpērbūm
vītĭs ădōrnābāt dēxtrām dĕcŭs. hīspĭdă tēllūs
mīsērūnt Călăbrī, Rŭdĭaē gĕnŭērĕ vĕtūstaē,
nūnc Rŭdĭaē sōlō mĕmŏrābĭlĕ nōmĕn ălūmnō.
īs prīma īn pūgnā, vātēs ūt Thrācĭŭs ōlīm,
īnfēstām bēllō quătĕrēt cūm Cŷzĭcŭs Ārgō,
spīcŭlă dēpŏsĭtō Rhŏdŏpēĭă pēctĭnĕ tōrsīt,
spēctāndūm sēsē nōn pārvā strāgĕ vĭrōrūm
fēcĕrăt, ēt dēxtraē glīscēbāt caēdĭbŭs ārdōr.
ādvŏlăt aētērnūm spērāns fŏrĕ pēllĕrĕt Hōstūs
sī tāntām lābem, āc pērlībrāt vīrĭbŭs hāstām.
rīsīt nūbĕ sĕdēns vānī cōnāmĭnă coēptī
ēt tēlūm prŏcŭl īn vēntōs dīmīsĭt Ăpōllŏ
āc sŭpĕr hīs: "nĭmĭūm, iŭvĕnīs, nĭmĭūmquĕ sŭpērbīs:
spērāto ābsīstās. săcĕr hīc āc māgnă sŏrōrūm
Āŏnĭdūm cūra ēst ēt dīgnŭs Ăpōllĭnĕ vātēs.
hīc cănĕt īllūstrī prīmūs bēlla Ītălă vērsū
āttōllētquĕ dŭcēs caēlō, rĕsŏnārĕ dŏcēbīt
hīc Lătĭīs Hĕlĭcōnă mŏdīs nēc cēdĕt hŏnōrĕ
Āscraēō fāmāvĕ sĕnī." sīc Phoēbŭs, ĕt Hōstō
ūltrīx pēr gĕmĭnūm trānscūrrīt tēmpŭs hărūndŏ.
vērtūntūr iŭvĕnīs cāsū pērcūlsă pĕr āgrōs
āgmĭna, ĕt ēffūsaē părĭtēr dānt tērgă cătērvaē,
dūm pătĕr aūdītā nātī nĕcĕ tūrbĭdŭs īraē
bārbărĭcum ātque īmmānĕ gĕmēns trānsfīgĭt ănhēlūm
pēctŭs ĕt ād mānēs ūrgēt vēstīgĭă nātī."
Āt Lĭbўaē dūctōr Mārcēllō frāctŭs ĕt ācrī
cōntūsūs pūgnā cāmpōs dāmnārăt ĕt ārmă
vērtĕrăt ād mĭsĕrās nōn aēquī Mārtĭs Ăcērrās.
īnde, ŭbĭ pērmīsīt flāmmīs ātque ēnsĭbŭs ūrbēm,
Nūcĕrĭaē nĭhĭlō lĕvĭōr nēc pārcĭŏr īraē,
īncūssīt sēse ātque aēquāvīt moēnĭă tērraē.
pōst Căsĭlīnă sĭbī mūltum ōblūctātŭs ĭnīquīs
dēfēndēntum ārmīs aēgrē rĕsĕrāvĕrăt āstū
līmĭna ĕt ōbsēssīs vītām pēnsāvĕrăt aūrō.
iāmque īn Daūnĭăcōs trānsfūndēns āgmĭnă cāmpōs
flēctēbāt răbĭēm, quō praēdă vĕl īră vŏcāssēt.
fūmābāt vērsīs īncēnsă Pĕtīlĭă tēctīs
īnfēlīx fĭdĕī mĭsĕraēquĕ sĕcūndă Săgūntō,
āt quōndam Hērcŭlĕām sērvārĕ sŭpērbă phărētrām.
Vērtĕrăt ēt mēntēm Tўrĭa ād cōnātă Tărēntūs,
pōrtīsque īntrārānt Poēnī. sĕd ĕnim ārcĕ cŏrūscā
fīsă lŏcō mănŭs Aūsŏnĭaē stīpātă sĕdēbāt.
hīc mīrāndă mŏvēns clāssēm, quaē cōndĭtă pōrtū
āstābāt (nāmque āngūstīs ē faūcĭbŭs aēquōr
ērūmpīt scŏpŭlōs īntēr pătŭlōquĕ rĕcēssū
dīffūndīt cāmpīs sēcrētūm gūrgĭtĕ pōntūm)
īnclūsās ĭgĭtūr, quĭbŭs haūd ēnārĕ dăbātūr
ārcĕ sŭpērpŏsĭtā, claūstrīs mărĭs ēxtŭlĭt āstū
pērque āvērsă tŭlīt pōrtātās ārvă cărīnās.
lūbrĭcă rōbŏrĕīs ădĕrānt sūbstrāmĭnă plaūstrīs,
ātquĕ rĕcēns caēsī tērgō prōlāpsă iŭvēncī
aēquŏrĕām rŏtă dūcēbāt pēr grāmĭnă pūppīm.
ēt iām pēr cōllēs dūmōsque ād lītŭs ădāctă
īnnābāt pĕlăgō vĕnĭēns sĭnĕ rēmĭgĕ clāssīs.
Nūntĭŭs īntĕrĕā vēctīs nōn mōrĕ cărīnīs
tērrēntēm frĕtă cūrārūm fērvōrĭbŭs īmplēt,
dūm prŏcŭl Oēbălĭōs ămĕt ēxpūgnārĕ nĕpōtēs
ēt prīmūs rōstrīs sūlcēt nāvālĭbŭs ārvă,
āssēssōs Căpŭaē mūrōs, claūstra īpsă rĕvēllī
pōrtārum āc tōtūm mĭsĕrīs īncūrrĕrĕ bēllūm.
līnquīt coēptă fĕrōx pēnnāsque āddēntĕ pŭdōrĕ
ātque īrā sĭmŭl īmmānī pēr prōxĭmă mōtū
ēvŏlăt ēt mĭnĭtāns ăvĭda ād cērtāmĭnă fērtūr.
haūd sĕcŭs āmīssō tīgrīs sī cōncĭtă fētū
ēmĭcĕt, āttŏnĭtaē paūcīs lūstrātŭr ĭn hōrīs
Caūcăsŭs ēt sāltū trāmīttĭtŭr ālĭtĕ Gāngēs,
dōnēc fūlmĭnĕō pārtūs vēstīgĭă cūrsū
cōllĭgăt ēt răbĭēm prēnsō cōnsūmăt ĭn hōstĕ.
Ōbvĭŭs huīc spārsō Cēntēnĭŭs āgmĭnĕ rāptīm
fūndĭtŭr aūdēndī prāvūs făcĭlīsquĕ pĕrīclīs,
sēd pārvūm dĕcŭs Hānnĭbălī. nām vītĭs hŏnōrĕ
pērfūnctūs Lătĭaē sŭbĭtōs stĭmŭlārăt ăgrēstēs
sēmērmēmquĕ mănūm stērnēndam ōbiēcĕrăt hōstī.
bīs sēptēm dēmīssă nĕcī (nēc sūbstĭtĭt āgmēn)
mīlĭă; bīs sēptēm, quaē nōn sōllērtĭŏr ēnsĕ,
sēd gĕnŭs īnsīgnīs, iūstīs dūcēbăt ĭn ārmīs
Fūlvĭŭs; āst aēquē pēr cōrpŏră fūsă iăcēntūm
rāptum ĭtĕr ēst, vīctōrquĕ mŏrām nōn pāssŭs ĕūndī.
ēxsĕquĭaē tāntūm fāmām nōmēnquĕ vŏlēntēm
mītĭfĭcaē mēntīs tĕnŭērūnt fūnĕrĕ laētō.
nāmquĕ pĕr īnsĭdĭās (īnfāndum!) ĕt ăb hōspĭtĕ caēsūs,
cōllŏquĭum ēt prōmīssă pĕtīt dūm pērfĭdă gēntīs
Lūcānaē, Grācchūs caēcō cīrcūmdătŭs āstū
ōccĭdĕrāt, laūdēmquĕ Lĭbŷs răpĭēbăt hŭmāndī.
Sēd nōn, ūt scītūm cĕlĕrāre ād moēnĭă Poēnūm,
rēstābāt rēs ūllă lŏcō. iām cōnsŭl ŭtērquĕ
praēcĭpĭtēs ădĕrānt, Nōlā vīs ōmnĭs, ĕt Ārpīs
aēvī flōrĭdĭōr Făbĭūs răpĭda ārmă fĕrēbāt.
hīnc Nĕro ĕt hīnc vŏlŭcrēs Sīlānūs nōctĕ dĭēquĕ
īmpēllēbăt ăgēns prŏpĕrāta ād bēllă cŏhōrtēs.
ūndĭquĕ cōnvĕnĭūnt, părĭtērque ōppōnĕrĕ cūnctōs
ūnī dūctōrēs iŭvĕnī plăcĕt. ārdŭŭs īpsĕ
Tīfāta īnsīdīt, prŏpĭōr quā moēnĭbŭs īnstāt
cōllĭs, ĕt ē tŭmŭlīs sūbiēctām dēspĭcĭt ūrbēm.
vērum ŭbĭ tōt sēsē cīrcūmfūndēntĭbŭs ārmīs
vāllātās sŏcĭūm pōrtās ūnāquĕ nĕgārī
īntrāvīssĕ sĭbī Căpŭaēque ērūmpĕrĕ cērnīt,
ānxĭŭs ēvēntūs nūnc fērrō frāngĕrĕ coētūm
ōbstāntūm mĕdĭtātŭr, ĭnīt nūnc āvĭă coēptō
cōnsĭlĭa ātque āstū quaērīt tōt mīlĭă pōrtīs
ābstrăhĕre ārtātīs cīnctōsquĕ rĕsōlvĕrĕ mūrōs.
sīc ĭgĭtūr sēcūm cūrāsque ĭtă cōrdĕ fătīgāt:
"quō, mēns aēgră, vŏcās? rūrsūsnĕ pĕrīcŭlă sūmām
nōn aēquūs rĕgĭōnĕ lŏcī? Căpŭāquĕ vĭdēntĕ
tērgă dăbo? ān, rĕsĭdēns vīcīnī vērtĭcĕ mōntīs,
ēxscīndi ānte ŏcŭlōs pătĭār sŏcĭālĭă tēctă?
nōn ĭtă me ēxpērtī Făbĭūs Făbĭīquĕ măgīstēr
tūrbātum, Hēspĕrĭō cūm claūsōs mīlĭtĕ cōllēs
ēvāsī vīctōr spārsōsquĕ pĕr ārvă iŭvēncōs
iāctāre āccēnsīs stĭmŭlāvī cōrnĭbŭs īgnēs.
haūd dum ōmnēs ăbĭērĕ dŏlī. dēfēndĕrĕ nōbīs
sī Căpŭam ērēptum ēst, dăbĭtūr cīrcūmdărĕ Rōmām."
Haēc pōstquām plăcĭta ēt tĕnŭīt sēntēntĭă mēntēm,
nōn ēxspēctātō, Tītān dūm gūrgĭtĕ lūcēm
spīrāntēs prōfērrĕt ĕquōs, īmpēllĭt ĭn āgmēn
vōcĕ mănūquĕ vĭrōs ēt coēpta īmmānĭă pāndīt:
"pērge, āge, vīnce ōmnēm, mīlēs, vīrtūtĕ lăbōrēm
ēt quāntum hūmānī pōssūnt sē tēndĕrĕ pāssūs,
ārdŭŭs āccĕlĕrā. Rōmām pĕtĭs. hōc ĭtĕr Ālpēs,
hōc Cānnaē strāvērĕ tĭbī. | ēia, īncŭtĕ mūrīs
ūmbōnem Īlĭăcīs Căpŭaēquĕ rĕpēndĕ rŭīnās.
quām tāntī fŭĕrīt cădĕre, ūt Pālātĭă cērnās
ēt dēmīgrāntēm Tārpēiā sēdĕ Tŏnāntēm.
Īnstīnctī glŏmĕrānt grēssūs. Rōma aūrĭbŭs haērēt,
Rōma ŏcŭlīs, crēdūntquĕ dŭcīs sōllērtĭbŭs āctīs
āptĭŭs īd coēptūm, quām sī dūxīssĕt ăb īpsō
fātāli Aēnĕădīs cāmpō. Vūltūrnă cĭtātā
trāmīttūnt ālnō vădă pōstrēmīquĕ rĕlīnquūnt
tārdāndīs Ĭtălīs cōrrūptās īgnĕ cărīnās.
tūm Sĭdĭcīnă lĕgūnt pērnīcĭbŭs ārvă mănīplīs
Thrēĭcĭāmquĕ Călēn, vēstrās ā nōmĭnĕ nātī,
Ōrīthŷiă, dŏmōs. hīnc Āllīfānŭs Ĭācchō
haūd ĭnămātŭs ăgēr nŷmphīsque hăbĭtātă Căsīnī
rūra ēvāstāntūr; mōx ēt vīcīnŭs Ăquīnās
ēt quaē fūmāntēm tēxērĕ gĭgāntă, Frĕgēllaē
āgmĭnĕ cārpūntūr vŏlŭcrī. fērt cōncĭtŭs īndĕ
pēr iŭgă cēlsă grădūm, dūrīs quā rūpĭbŭs haērēt
bēllātōr Frŭsĭno ēt sūrgīt sūspēnsă tŭmēntī
dōrsō frūgĭfĕrīs Cĕrĕālĭs Ănāgnĭă glēbīs.
iāmque ădĕo ēst cāmpōs īngrēssŭs ĕt ārvă Lăbīcī,
līnquēns Tēlĕgŏnī pūlsātŏs ărīĕtĕ mūrōs,
haūd dīgnam īntēr tāntă mŏrām. nĕc ămoēnă rĕtēntānt
Ālgĭdă nēc iūxtā Iūnōnīs tēctă Găbīnaē.
praēcēps ād rīpās īmmānī tūrbĭnĕ fērtūr,
sūlphŭrĕīs gĕlĭdūs quā sērpīt lēnĭtŭr ūndīs
ād gĕnĭtōrem Ănĭō lābēns sĭnĕ mūrmŭrĕ Thŷbrīm.
Hīc ūt sīgnă fĕrōx dīmēnsăquĕ cāstră lŏcāvīt
ēt rīpās trĕmĕfēcĭt ĕquēs, pērtērrĭtă pūlsīs
Īlĭă prīmă vădīs sācrō sē cōniŭgĭs āntrō
cōndĭdĭt, ēt cūnctaē fūgērūnt gūrgĭtĕ nŷmphaē.
āt mātrēs Lătĭaē, ceū moēnĭă nūllă sŭpērsīnt,
āttŏnĭtaē pāssīm fŭrĭbūndīs grēssĭbŭs ērrānt.
ānte ŏcŭlōs āstānt lăcĕraē trĕpĭdāntĭbŭs ūmbraē,
quaēquĕ grăvem ād Trĕbĭām quaēque ād Tīcīnă flŭēntă
ōppĕtĭērĕ nĕcēm, Paūlūs Grācchūsquĕ crŭēntī
Flāmĭnĭūsquĕ sĭmūl mĭsĕrīs ānte ōră văgāntūr.
claūsīt tūrbă vĭās. stāt cēlsŭs ĕt āspĕr ăb īrā
īngēntēmquĕ mĕtūm tōrvō dŏmăt ōrĕ sĕnātūs.
īntērdūm tămĕn ērūmpūnt sūb cāssĭdĕ fūsaē
pēr tăcĭtūm lăcrĭmaē, quīdnām Fōrtūnă mĭnētūr
quidue parent superi. pubes dispersa per altas
stāt tūrrēs ātque hūc vēntūm sūb cōrdĕ vŏlūtāt,
ūt iām Rōmă sătīs crēdāt dēfēndĕrĕ mūrōs.
Poēnŭs ŭt ād sōmnōs vīx tōtām cūrsĭbŭs āctaē
īndūlsīt pūbī nōctēm, vĭgĭl īpsĕ nĕc ūllām
ād rĕquĭēm făcĭlīs crēdēnsque ābscēdĕrĕ vītaē
quōd sŏpŏr ērĭpĭāt tēmpūs, rădĭāntĭbŭs ārmīs
īndŭĭtūr Nŏmădūmquĕ iŭbēt prōrūmpĕrĕ tūrmās.
īndĕ lĕvīs frēnīs cīrcūm păvĭtāntĭă fērtūr
quādrŭpĕdāntĕ sŏnō pērcūlsaē moēnĭă Rōmaē.
nūnc ădĭtūs lūstrāt, claūsās nūnc cūspĭdĕ pūlsāt
īnfēstā pōrtās frŭĭtūrquĕ tĭmōrĕ păvēntūm,
nūnc lēntūs cēlsīs ādstāns īn cōllĭbŭs īntrāt
ūrbem ŏcŭlīs dīscītquĕ lŏcōs caūsāsquĕ lŏcōrūm,
āc lĕgĕrēt vīsū cūncta ēt pĕnĕtrārĕt ĭn ōmnēs
spēctāndō pārtēs, nī māgnō tūrbĭne ădēssēt
Fūlvĭŭs haūd tōtā Căpŭae ōbsĭdĭōnĕ rĕlīctā.
tūm dēmūm cāstrīs tūrmās īndūxĭt ŏvāntēs
spēctātā dūctōr sătĭātūs pēctŏră Rōmā.
ātque ŭbĭ nōx dēpūlsă pŏlō prīmāquĕ rŭbēscīt
lāmpădĕ Nēptūnūs rĕvŏcātque Aūrōră lăbōrēs,
ēffūndīt rūptō pērsūltāns āgmĭnă vāllō
ēt, quāntūm clāmārĕ vălēt: "pēr plūrĭmă nōstră,
ō sŏcĭī, dĕcŏra ēt sācrātās sānguĭnĕ dēxtrās,
vōbīs ītĕ părēs ēt tāntum aūdētĕ sŭb ārmīs
quāntūm Rōmă tĭmēt. rĕlĭquam hānc ēxscīndĭtĕ mōlēm:
nīl quōd vīncātīs tōtō rēstābĭt ĭn ōrbĕ.
neū pŏpŭlī vōs Mārtĭgĕnaē tārdārĭt ŏrīgŏ;
īntrātām Sĕnŏnūm căpĭētīs mīlĭbŭs ūrbēm
āssuētāmquĕ căpī. fōrtāssĕ cŭrūlĭbŭs āltīs
iām vōs ēxēmplō prŏăvōrum ād nōbĭlĕ lētūm
ēxspēctānt dē mōrĕ sĕnēs mōrtīquĕ părāntūr."
Tālĭbŭs hīnc Poēnūs; sēd cōntra Oēnōtrĭă pūbēs
nōn ūllās vōcēs dŭcĭs aūt praēcēptă rĕquīrīt.
sāt mātrēs stĭmŭlānt nātīque ēt cāră sŭpīnās
tēndēntūm pālmās lăcrĭmāntĭăque ōră părēntūm.
ōstēntānt pārvōs vāgītūque īncĭtă pūlsānt
cōrdă vĭrum, ārmātīs īnfīgūnt ōscŭlă dēxtrīs.
īrĕ vŏlūnt ēt prō mūrīs ōppōnĕrĕ dēnsī
pēctŏră rēspēctāntquĕ sŭōs flētūmquĕ rĕsōrbēnt.
ūt vēro īmpūlsō pătĕfāctaē cārdĭnĕ pōrtaē
ēt sĭmŭl ērūpīt iūnctīs ēxērcĭtŭs ārmīs,
fūndĭtŭr īmmīxtūs gĕmĭtū prĕcĭbūsquĕ pĕr āltōs
ād caēlūm mūrōs clāngōr, spārsaēquĕ sŏlūtīs
crīnĭbŭs ēxŭlŭlānt mātrēs ātque ūbĕră nūdānt.
Fūlvĭŭs āntĕvŏlāns āgmēn "quīs nēscĭăt" īnquīt
"nōn spōnte ād nōstrōs Poēnūm vēnīssĕ pĕnātēs?
ā pōrtīs fūgīt Căpŭaē." sūbnēctĕrĕ plūră
cōnāntēm trīstīs caēlī cūm mūrmŭrĕ vāstō
tūrbāvīt frăgŏr ēt sŭbĭtā dē nūbĕ prŏcēllaē.
Iūppĭtĕr Aēthĭŏpūm rĕmĕāns tēllūrĕ mĭnāntēm
Rōmŭlĕō Poēnum ūt vīdīt sūccēdĕrĕ vāllō,
caēlĭcŏlīs rāptim ēxcītīs dēfēndĕrĕ tēctă
Dārdăna ĕt īn sēptēm dīscūrrĕrĕ iūssĕrăt ārcēs.
īpse ē Tārpēiō sūblīmīs vērtĭcĕ cūnctă,
ēt vēntōs sĭmŭl ēt nūbēs ēt grāndĭnĭs īrās
fūlmĭnăque ēt tŏnĭtrūs ēt nīmbōs cōncĭĕt ātrōs.
cōncūssī trĕmŭērĕ pŏlī, caēlūmquĕ tĕnēbrīs
claūdĭtŭr, ēt tērrās caēcō nōx cōndĭt ămīctū.
īnstāt tēmpēstās ŏcŭlīs, hōstīquĕ prŏpīnquō
Rōmă lătēt. iāctae īn tūrmās pēr nūbĭlă flāmmaē
strīdōrēm sērvānt, mēmbrīsque īnsībĭlăt īgnīs.
hīnc Nŏtŭs, hīnc Bŏrĕās, hīnc fūscīs Āfrĭcŭs ālīs
bēllă mŏvēnt, quāntīs ănĭmōs ēt pēctŏră pōssīnt
īrātī sătĭārĕ Iŏvīs. flŭĭt āgmĕn ăquārūm
tūrbĭnĕ cōnfūsūm pĭcĕo ēt nīgrāntĕ prŏcēllā
ātque ōmnēs cīrcā cāmpōs spūmāntĭbŭs ūndīs
īnvōlvīt. cēlsūs sūmmō dē cūlmĭnĕ mōntīs
rēgnātōr sŭpĕrūm sūblātā fūlmĭnă dēxtrā
lībrāvīt clĭpĕōquĕ dŭcīs nōn cēdĕrĕ cērtī
īncūssīt. sūmmā lĭquĕfācta ēst cūspĭs ĭn hāstā,
ēt flūxīt ceū cōrrēptūs fōrnācĭbŭs ēnsīs.
Āmbūstīs sĕd ĕnīm dūctōr Sīdōnĭŭs ārmīs
sīstēbāt sŏcĭōs ēt caēcum ē nūbĭbŭs īgnēm
mūrmŭrăque ā vēntīs mīscērī vānă dŏcēbāt.
tāndēm pōst clādēs sŏcĭūm caēlīquĕ rŭīnām
nōn hōste īn nīmbīs vīsō, nōn ēnsĕ, rĕfērrī
sīgnă iŭbēt cāstrīs maēstāsquĕ rĕsūscĭtăt īrās:
"vēntīs dēbēbīs nīmīrum hĭĕmīsquĕ prŏcēllīs
ūnūm, Rōmă, dĭēm. sēd nōn tē crāstĭnă nōbīs
lūx ūmquam ērĭpĭēt, dēscēndāt Iūppĭtĕr īpsĕ
īn tērrās lĭcĕt." īnfrēndēns dūm tālĭă fātūr,
ēccĕ sĕrēnātō clārūm iŭbăr ēmĭcăt āxĕ,
pūrgātūsquĕ nĭtēt dīscūssīs nūbĭbŭs aēthēr.
Aēnĕădaē sēnsērĕ dĕūm tēlīsquĕ rĕpōstīs
sūmmīssās tēndūnt ālta ād Căpĭtōlĭă dēxtrās
ēt fēstā cīngūnt mōntīs pĕnĕtrālĭă laūrō.
tūm vūltūs mŏdŏ nōn pārvō sūdōrĕ mădēntēs,
nūnc laētōs Iŏvĭs āspēctānt: "dā, sūmmĕ dĕōrūm,
dā, pătĕr, ūt sācrō Lĭbўs īntēr proēlĭă tēlō
cōncĭdăt; haūd ălĭā pŏtĭs ēst ōccūmbĕrĕ dēxtrā."
Sīc ădĕo ōrāntēs prēssērĕ sĭlēntĭă, pōstquām
ābstŭlĕrāt tērrās nīgrāntĭbŭs Hēspĕrŭs ūmbrīs.
quēm sĭmŭl āttōllēns rŭtĭlāntēm lāmpădă Tītān
ōbrŭĭt ēt vītaē rĕdĭīt mōrtālĭbŭs ūsūs,
Poēnŭs ădēst, nēc sē cāstrīs Oēnōtrĭă pūbēs
cōntĭnĕt. haūd dum ēnsēs strīctī, mĕdĭūmquĕ iăcēbāt
tāntum ād bēllă lŏcī, quāntūm trāmīttĕrĕ iāctaē
sūffĭcĕrēnt hāstaē, cūm fūlgŏr hĕbēscĕrĕ caēlī
pēr sŭbĭtūm coēpīt dēnsaēquĕ sŭbīrĕ tĕnēbraē
ātquĕ dĭēs fŭgĕre ātque ārmāri ād proēlĭă rūrsūs
Iūppĭtĕr. īncūmbūnt vēntī, crāssūsquĕ rŏtāntĕ
Aūstrō nīmbōrūm fērvēt glŏbŭs. īntŏnăt īpsĕ,
quōd trĕmăt ēt Rhŏdŏpē Taūrūsque ēt Pīndŭs ĕt Ātlās.
aūdīvērĕ lăcūs Ĕrĕbī, mērsūsquĕ prŏfūndīs
āgnōvīt tĕnĕbrīs caēlēstĭă bēllă Tўphoēūs.
īnvādīt Nŏtŭs āc, pĭcĕām cūm grāndĭnĕ mūltā
īntōrquēns nūbēm, cūnctāntem ēt vānă mĭnāntēm
cīrcŭmăgīt cāstrīsquĕ dŭcēm sūccēdĕrĕ cōgīt.
vērum ŭbĭ dēpŏsĭtīs saēpsīt sēse āggĕrĕ tēlīs,
laētă sĕrēnātī făcĭēs ăpĕrītŭr Ŏlŷmpī,
nūllăquĕ tām mītēm crēdās hăbŭīssĕ Tŏnāntēm
fūlmĭnă, nēc plăcĭdō cōmmōtă tŏnītrŭă caēlō.
dūrăt ĕt āffīrmāns nōn ūltrā spōndĕt ĭn īpsōs
vēntūrām caēlī răbĭēm, mŏdŏ pātrĭă vīrtūs
īn dēxtrās rĕdĕāt, nēc Rōmam ēxscīndĕrĕ Poēnī
crēdānt ēssĕ nĕfās. ŭbĭ nām tūnc fūlmĭnă tāndēm
īnvīctī iăcŭīssĕ Iŏvīs, cūm stērnĕrĕt ēnsīs
Aētōlōs cāmpōs? ŭbĭ, cūm Tŷrrhēnă nătārēnt
stāgnă crŭōrĕ vĭrūm? "pūgnāt prō moēnĭbŭs" īnquīt
"sī rēctōr sŭpĕrūm tōt iāctīs fūlmĭnĕ tēlīs,
īntēr tōt mōtūs cūr mē cōntra ārmă fĕrēntēm
āfflīxīssĕ pĭgēt? vēntīs hĭĕmīquĕ fŭgācēs
tērgă dămūs? rĕmĕēt, quaēsō, mēns īllă vĭgōrquĕ,
quā vōbīs, cūm pāctă pătrūm, cūm foēdĕra ădēssēnt,
īntēgrāre ăcĭēs plăcĭtūm." sīc pēctŏră flāmmāt,
dōnĕc ĕquūm Tītān spūmāntĭă frēnă rĕsōlvīt.
nēc nōx cōmpŏsŭīt cūrās sōmnūsvĕ frĕmēntēm
aūsŭs ădīrĕ vĭrum, ēt rĕdĕūnt cūm lūcĕ fŭrōrēs.
rūrsŭs ĭn ārmă vŏcāt trĕpĭdōs clĭpĕōquĕ trĕmēndūm
īncrĕpăt ātque ārmīs ĭmĭtātūr mūrmŭră caēlī.
Ūt vēro āccēpīt tāntūm cōnfīdĕrĕ dīvīs
Aūsŏnĭōs pātrēs sūmmīssăquĕ Baētĭs ăd ōrās
aūxĭlĭa ēt nōctū prōgrēssūm moēnĭbŭs āgmēn,
sīc ăgĭtārĕ frĕmēns ōbsēssōs ōtĭă iāmquĕ
sēcūram Hānnĭbălīs Rōmām vĭŏlēntĭŏr īnstāt.
iāmquĕ prŏpīnquābāt mūrō, cūm Iūppĭtĕr aēgrām
Iūnōnem āllŏquĭtūr cūrīs mūlcētquĕ mŏnēndō:
"nūllănĕ Sīdŏnĭō iŭvĕnī, cōniūnxquĕ sŏrōrquĕ
cāră mĭhī, nōn ūlla ūmquām sĭnĕ fīnĕ fĕrōcī
āddēs frēnă vĭrō? fŭĕrīt dēlērĕ Săgūntūm,
ēxaēquāre Ālpēs, īmpōnĕrĕ vīncŭlă sācrō
Ērĭdănō, foēdārĕ lăcūs. ĕtĭāmnĕ părābīt
nōstrās īllĕ dŏmōs, nōstrās pērrūmpĕre ĭn ārcēs?
sīstĕ vĭrūm. nāmque, ūt cērnīs, iām flāgĭtăt īgnēs
ēt părăt āccēnsīs ĭmĭtārī fūlmĭnă flāmmīs."
Hīs dīctīs grātēs ăgĭt āc tūrbātă pĕr aūrās
dēvŏlăt ēt prēnsā iŭvĕnīs Sātūrnĭă dēxtrā
"quō rŭĭs, ō vēcōrs, māiōrăquĕ bēllă căpēssīs
mōrtālī quām fērrĕ dătūm?" Iūno īnquĭt ĕt ātrām
dīmōvīt nūbēm vērōque āppārŭĭt ōrĕ.
"nōn tĭbĭ cūm Phrўgĭō rēs Laūrēntīvĕ cŏlōnō.
ēn, ăgĕ (nāmque ŏcŭlīs āmōtā nūbĕ părūmpēr
cērnĕrĕ cūnctă dăbō) sūrgīt quā cēlsŭs ăd aūrās,
āspĭcĕ, mōntĭs ăpēx, vŏcĭtātă Pălātĭă rēgī
Pārrhăsĭō plēnā tĕnĕt ēt rĕsŏnāntĕ phărētrā
īntēndītque ārcum ēt pūgnās mĕdĭtātŭr Ăpōllŏ.
āt quā vīcīnīs tōllīt sē cōllĭbŭs āltaē
mōlĭs Ăvēntīnūs, vĭdĕn ūt Lātōnĭă vīrgŏ
āccēnsās quătĭāt Phlĕgĕthōntīs gūrgĭtĕ taēdās
ēxsērtōs ăvĭdē pūgnaē nūdātă lăcērtōs?
pārte ălĭā cērne, ūt saēvīs Grādīvŭs ĭn ārmīs
īmplērīt dīctūm prŏprĭō dē nōmĭnĕ cāmpūm.
hīnc Iānūs mŏvĕt ārmă mănū, mŏvĕt īndĕ Quĭrīnūs,
quīsquĕ sŭō dē cōllĕ dĕūs. sĕd ĕnim āspĭcĕ, quāntūs
aēgĭdă cōmmŏvĕāt nīmbōs flāmmāsquĕ vŏmēntēm
Iūppĭtĕr ēt quāntīs pāscāt fĕrŭs īgnĭbŭs īrās.
hūc vūltūs flēcte ātque aūdē spēctārĕ Tŏnāntēm:
quās hĭĕmēs, quāntōs cōncūssō vērtĭcĕ cērnīs
sūb nūtū tŏnĭtrūs! ŏcŭlīs quī fūlgŭrăt īgnīs!
cēdĕ dĕīs tāndem ēt Tītānĭă dēsĭnĕ bēllă."
sīc āffātă vĭrum īndŏcĭlēm pācīsquĕ mŏdīquĕ,
mīrāntēm sŭpĕrūm vūltūs ēt flāmmĕă mēmbră,
ābstrăhĭt āc pācēm tērrīs caēlōquĕ rĕpōnīt.
Rēspēctāns ăbĭt ēt cāstrīs āvūlsă mŏvērī
sīgnă iŭbēt dūctōr rĕmĕātūrūmquĕ mĭnātūr.
rēddĭtŭr ēxtēmplō flāgrāntĭŏr aēthĕrĕ lāmpās,
ēt trĕmŭla īnfūsō rēsplēndēnt caērŭlă Phoēbō.
āt prŏcŭl ē mūrīs vīdēre ūt sīgnă rĕvēllī
Aēnĕădaē vērsūmquĕ dŭcēm, tăcĭta ōră vĭcīssīm
ōstēntānt nūtūquĕ dŏcēnt, quōd crēdĕrĕ māgnō
nōn aūdēnt haērēntĕ mĕtū; nĕc ăbīrĕ vŏlēntīs,
sēd fraūdem īnsĭdĭāsquĕ pŭtānt ēt Pūnĭcă cōrdă,
āc tăcĭtaē nātīs īnfīgūnt ōscŭlă mātrēs,
dōnēc prōcēdēns ŏcŭlīs sēse ābstŭlĭt āgmēn
sūspēctōsquĕ dŏlōs dēmptō tērrōrĕ rĕsōlvīt.
tūm vērō pāssīm sācra īn Căpĭtōlĭă pērgūnt
īnquĕ vĭcem āmplēxī pērmīxtā vōcĕ trĭūmphūm
Tārpēiī clāmānt Iŏvĭs āc dēlūbră cŏrōnānt.
iāmque ōmnēs pāndūnt pōrtās. rŭĭt ūndĭquĕ laētūm
nōn spērātă pĕtēns dūdūm sĭbĭ gaūdĭă vūlgūs.
hī spēctānt, quō fīxă lŏcō tēntōrĭă rēgīs
ādstĭtĕrīnt, hī, quā cēlsūs dē sēdĕ vŏcātās
āffātūs fŭĕrīt tūrmās, ŭbĭ bēllĭgĕr Āstūr
ātque ŭbi ătrōx Gărămās saēvūsquĕ tĕtēndĕrĭt Hāmmōn.
cōrpŏră nūnc vīvā spārgūntūr gūrgĭtĭs ūndā,
nūnc Ănĭēnĭcŏlīs stătŭūnt āltārĭă nŷmphīs.
tūm fēstām rĕpĕtūnt lūstrātīs moēnĭbŭs ūrbēm.
Iam terra glaciale caput fecundaque nimbis
tempora et austrifero nebulosam uertice frontem
immitis condebat hiems, blandisque salubre
uer Zephyris tepido mulcebat rura sereno.
prorumpit Capua Poenus uicinaque late
praemisso terrore quatit, ceu condita bruma,
dum Riphaea rigent Aquilonis flamina, tandem
euoluit serpens arcano membra cubili
et spondente die nouus emicat atque coruscum
fert caput et saniem sublatis faucibus efflat.
at Libyci ducis ut fulserunt signa per agros,
desolata metu cuncta, et suadente pauore
uallo se clausere simul trepidique salutis
exspectant ipsis metuentes moenibus hostem.
Sed non ille uigor, qui ruptis Alpibus arma
intulerat dederatque uias Trebiaque potitus
Maeonios Italo scelerauit sanguine fluctus,
tunc inerat. molli luxu madefacta meroque,
illecebris somni, torpentia membra fluebant.
quis gelidas suetum noctes thorace grauatis
sub Ioue non aequo trahere et tentoria saepe
spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi,
ac ne nocte quidem clipeiue ensesue reposti,
non pharetrae aut iacula, et pro membris arma fuere,
tum graue cassis onus maioraque pondera uisa
parmarum ac nullis fusae stridoribus hastae.
Prima instaurantem sensit certamina mitis
Parthenope, non diues opum, non spreta uigoris;
sed portus traxere ducem secura uolentem
aequora, quae peteret ueniens Carthagine puppis.
nunc molles urbi ritus atque hospita Musis
otia et exemptum curis grauioribus aeuum.
Sirenum dedit una suum, memorabile, nomen
Parthenope muris Acheloias, aequore cuius
regnauere diu cantus, cum dulce per undas
exitium miseris caneret non prospera nautis.
haec pone aggressus (nam frontem clauserat aequor)
moenia non ullas ualuit perfringere Poenus
tota mole uias frustraque inglorius ausi
pulsauit quatiens obstructas ariete portas.
stabat Cannarum Graia ad munimina uictor
nequiquam et cautae mentis consulta probabat
euentu, qui post Dauni stagnantia regna
sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces.
"en, qui nos segnes et nescire addere cursum
factis iactastis, quod uobis scandere nuper
non acie ex ipsa concessum moenia Romae,
intrate atque epulas promissas sede Tonantis
his, quae Graia manus defendit, reddite tectis."
talia iactabat famaeque pudore futurae,
irritus incepti prima si absisteret urbe,
audebat cuncta atque acuebat fraudibus enses.
sed subitae muris flammae totoque fluebant
aggeris anfractu tela improuisa per auras.
haud secus, occuluit saxi quos uertice fetus
ales fulua Iouis, tacito si ad culmina nisu
euasit serpens terretque propinquus hiatu,
illa hostem rostro atque assuetis fulmina ferre
unguibus incessens nidi circumuolat orbem.
Tandem ad uicinos Cumarum uertere portus
defessus statuit uarioque lacessere motu
fortunam et famae turbando obstare sinistrae.
sed custos urbi Gracchus, tutela uel ipsis
certior arcebat muris, iterumque sedere
portis atque aditus iterum sperare uetabat.
lustrat inops animi rimaturque omnia circum
alite uectus equo rursusque hortatibus infit
laudum agitare suos: "pro di, quis terminus" inquit
"ante urbes standi Graias, oblite tuorum
factorum miles, quis erit modus? Alpibus astat
nimirum maior moles, et scandere caelum
pulsantes iubeo scopulos. quamquam altera detur
si similis tellus aliaeque repente sub astra
exsurgant rupes, non ibis et arduus arma
me ducente feres? tene heu Cumanus hiantem
agger adhuc murusque tenet? Gracchumque moueri
non ausum portis paruo in discrimine cerno?
an uobis gentes, quaecumque labore parastis
casu gesta putent? per uos Tyrrhena fauentum
stagna deum, per ego et Trebiam cineresque Sagunti
obtestor, dignos iam uosmet reddite uestra
quam trahitis fama et reuocate in pectora Cannas."
Sic ductor fessas luxu attritasque secundis
erigere et uerbis temptabat sistere mentes.
atque hic perlustrans aditus fulgentia cernit
arcis templa iugo, quorum tum Virrius, altae
immitis ductor Capuae, primordia pandit:
"non est hoc" inquit "nostri, quod suspicis, aeui;
maiores fecere manus. cum bella timeret
Dictaei regis, sic fama est, linquere terras
Daedalus inuenit nec toto signa sequenti
orbe dare, aetherias aliena tollere in auras
ausus se penna atque homini monstrare uolatus.
suspensum hic librans media inter nubila corpus
enauit superosque nouus conterruit ales.
natum etiam docuit falsae sub imagine plumae
attemptare uias uolucrum, lapsumque solutis
pennarum remis et non felicibus alis
turbida plaudentem uidit freta, dumque dolori
indulget subito motis ad pectora palmis,
nescius heu planctu duxit moderante uolatus.
hic pro nubiuago gratus pia templa meatu
instituit Phoebi atque audaces exuit alas."
Virrius haec. sed enim ductor numerabat inertes
atque actos sine Marte dies ac stare pudebat.
ingemit aduersis respectansque irrita tecta
urbe Dicarchea parat exsatiare dolorem.
hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles
officit audenti defensantumque labores.
dumque tenet socios dura atque obsaepta uiarum
rumpere nitentes lentus labor, ipse propinqua
stagnorum terraeque simul miracula lustrat.
Primores adsunt Capuae: docet ille, tepentes
unde ferant nomen Baiae, comitemque dedisse
Dulichiae puppis stagno sua nomina monstrat.
ast hic Lucrino mansisse uocabula quondam
Cocyti memorat medioque in gurgite ponti
Herculeum commendat iter, qua discidit aequor
Amphitryoniades, armenti uector Hiberi.
ille, olim populis dictum Styga, nomine uerso
stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Auernum;
tum tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens
et formidatus uolucri letale uomebat
suffuso uirus caelo Stygiaque per urbes
religione sacer saeuum retinebat honorem.
huic uicina palus (fama est Acherontis ad undas
pandere iter) caecas stagnante uoragine fauces
laxat et horrendos aperit telluris hiatus
interdumque nouo perturbat lumine manes.
at iuxta caligantes longumque per aeuum
infernis pressas nebulis pallente sub umbra
Cimmerias iacuisse domos noctemque profundam
Tartareae narrant urbis. tum sulphure et igni
semper anhelantes coctoque bitumine campos
ostentant. tellus atro exundante uapore
suspirans ustisque diu calefacta medullis
aestuat et Stygios exhalat in aëra flatus.
parturit et tremulis metuendum exsibilat antris
interdumque cauas luctatus rumpere sedes
aut exire fretis sonitu lugubre minaci
Mulciber immugit lacerataque uiscera terrae
mandit et exesos labefactat murmure montes.
tradunt Herculea prostratos mole Gigantas
tellurem iniectam quatere et spiramine anhelo
torreri late campos quotiensque minantur
rumpere compagem impositam, expallescere caelum.
apparet Prochyte saeuum sortita Mimanta,
apparet procul Inarime, quae turbine nigro
fumantem premit Iapetum flammasque rebelli
ore eiectantem et, si quando euadere detur,
bella Ioui rursus superisque iterare uolentem.
monstrantur Vesuuina iuga atque in uertice summo
depasti flammis scopuli fractusque ruina
mons circum atque Aetnae fatis certantia saxa.
necnon Misenum seruantem Idaea sepulcro
nomina et Herculeos uidet ipso in litore Baulos.
miratur pelagique minas terraeque labores.
Quae postquam perspecta uiro, regressus ad altos
inde Pheretiadum muros, frondentia laeto
palmite deuastat Nysaea cacumina Gauri.
hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam.
campo Nola sedet crebris circumdata in orbem
turribus et celso facilem tutatur adiri
planitiem uallo; sed qui non turribus arma
defendenda daret, uerum ultro moenia dextra
protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat.
isque ubi Agenoream procul aduentare per aequor
et ferri ad muros nubem uidet, "arma, cruentus
hostis adest, capite arma, uiri" clamatque capitque.
circumstant rapidi iuuenes aptantque frementi
sanguineas de more iubas. sonat inde citato
agmina disponens passu: "tu limina dextrae
seruabis portae, Nero; tu conuerte cohortes
ad laeuam patrias et Lirenatia signa,
clarum Volscorum Tulli decus. ast ubi iusso,
per tacitum ruptis subita ui fundite portis
telorum in campos nimbum. ferar ipse reuulsa
in medios equitumque traham certamina porta."
dumque ea Marcellus, iam claustra reuellere Poeni
et scalis spretos temptabant rumpere muros.
insonuere tubae passim clamorque uirorum
hinnitusque, simul litui raucoque tumultu
cornua et in membris concussa furentibus arma.
fertur acerba lues disiectis incita portis
effusaeque ruunt inopino flumine turmae,
improbus ut fractis exundat molibus amnis,
propulsum ut Borea scopulis impingitur aequor,
ut rupto terras inuadunt carcere uenti.
nec torrente Libys uiso armorumque uirumque
deiectus spe stare ualet. dux Dardanus instat
attonitis, praegressus equo, tergisque ruentum
incumbens hasta, socios nunc uoce fatigat:
"perge, age, fer gressus! dexter deus horaque nostrast.
hac iter ad muros Capuae", nunc rursus in hostem
conuersus: "sta! quo raperis? non terga tuorum,
te, ductor Libyae, increpito. sta! campus et arma
et Mars in manibus. dimitto e caede cohortes;
spectemur soli. Marcellus proelia posco."
sic rector Latius, iuuenique inuadere pugnam
Barcaeo suadebat honor pretiumque pericli.
Sed non haec placido cernebat pectore Iuno
coeptoque auertit suprema in fata ruentem.
sistere perculsos ille et reuocare laborat:
"talesne e gremio Capuae tectisque sinistris
egredimur? state, o miseri, quis gloria summa
dedecori est. nil uos hodie, mihi credite, terga
uertentes fidum exspectat. meruistis, ut omnis
ingruat Ausonia, et saeuo Mauorte parastis,
ne qua spes fusos pacis uitaeque maneret."
uincebat clamore tubas uocisque uigore
quamuis obstructas saeuus penetrabat in aures.
Polydamanteis iuuenis Pedianus in armis
bella agitabat atrox Troianaque semina et ortus
atque Antenorea sese de stirpe ferebat,
haud leuior generis fama sacroque Timauo
gloria et Euganeis dilectum nomen in oris.
huic pater Eridanus Venetaeque ex ordine gentes
atque Apono gaudens populus, seu bella cieret
seu Musas placidus doctaeque silentia uitae
mallet et Aonio plectro mulcere labores,
non ullum dixere parem, nec notior alter
Gradiuo iuuenis, nec Phoebo notior alter.
qui postquam effusis urgens uestigia frenis
Poenorum iuxta galeam atque insigne perempti
agnouit spolium Pauli (puer illa gerebat
non paruo laetus ductoris munere Cinyps,
dilectus Poeno Cinyps, quo gratior ora
non fuit ac nulla nituit plus fronte decoris:
quale micat semperque nouum est, quod Tiburis aura
pascit ebur uel qui miro candoris honore
lucet in aure lapis, rubris aduectus ab undis).
quem postquam egregium cristis et casside nota
fulgentem extremo Pedianus in agmine uidit,
ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago
sedibus infernis amissaque posceret arma,
inuadit frendens: "tune, ignauissime, sacri
portabis capitis, quae non sine crimine uester
inuidiaque deum gestaret tegmina ductor?
en Paulus." uocat inde uiri ad spectacula manes
et fugientis agit costis penetrabile telum.
tum delapsus equo galeam atque insignia magni
consulis abrumpit dextra spoliatque uidentem.
ambrosiae cecidere comae uiolataque ceruix
marmoreum in iugulum collo labente recumbit.
soluitur omne decus leto niueosque per artus
it Stygius color et formae populatur honores.
haud secus Oceano rediens Cythereius ignis,
cum sese Veneri iactat splendore refecto,
si subita inuadat nubes, hebetatur et atris
decrescens tenebris languentia lumina condit.
ipse etiam rapta Pedianus casside nudos
attonitus stupet ad uultus irasque coërcet.
tum galeam magno socium clamore reportans
immitem quatiebat equum spumantia saeuo
frena cruentantem morsu, cum turbidus armis
obuia Marcellus rapido tulit ora tumultu
agnoscensque decus "macte, o uirtutis auitae,
macte Antenoride! nunc" inquit "rapta petamus,
quod superest, Libyci ductoris tegmina" et ardens
terrificis saeuam fundit stridoribus hastam.
nec forsan uoti uanus foret, obuia ni uis
Gestaris opposito tenuisset corpore telum.
qui dum uicinis ductorem protegit armis,
transabiit non hunc sitiens grauis hasta cruorem
ingentesque minas mutata morte peregit.
auehitur raptim ductor discrimine leti
turbatus cursumque furens ad castra capessit.
Iamque fugae immodicus tendit certamine gressum
praecipitem uersis Poenorum exercitus armis.
assequitur telis hostis, longasque uiritim
exsatiant iras cladum caeloque cruentos
certatim ostentant et dis ultoribus enses.
ille dies primus docuit, quod credere nemo
auderet superis, Martis certamine sisti
posse ducem Libyae. raptant currusque uirosque
Massylamque feram et uiuis auulsa reportant
tegmina bellantum atque abeunt, sub cuspide terga
contenti uidisse ducis. tum Martis adaequant
Marcellum decori. graditur comitante triumpho
maior, quam ferret cum uictor opima Tonanti.
Inde furens, postquam uallo uix depulit hostem,
ductor Agenoreus "quando hanc quantoque cruore
hostili labem eluerim? mea terga uidere
contigit Ausoniae? mene," inquit "summe deorum,
post Trebiam statuis tam turpi funere dignum?
uosque inuicta diu, nunc heu sine Marte iuuentus
debellata bonis Capuae, non degener ipse
gestorum Ausoniis uerti uictricia signa:
uobis terga dedi. uidi, cum ad bella uocarem,
non secus atque Italo fugere a ductore pauentes.
quid reliquum prisci Martis tibi, qui dare terga
me reuocante potes?" fundebat talia Poenus,
sed Latiae sese Nolana ad moenia turmae
portantes spolia insigni clamore ferebant.
At consueta graues per longum audire suorum
euentus Roma et numquam recreata secundis
allato tandem faustae certamine pugnae
erigitur primoque deum se munere tollit.
ante omnes pigra in Martem fugiensque laborum,
dum bellum tonat, et sese furata iuuentus
dat poenas latebrae; tum, qui dulcedine uitae
inuenere dolos iurataque foedera Poeno
corrupere, notant et purgant crimine gentem.
punitur patriam meditati linquere terram
consilium infelix scelerataque culpa Metelli.
talia corda uirum. sed enim nec femina cessat
mente aequare uiros et laudis poscere partem.
omnis prae sese portans capitisque manusque
antiquum decus ac derepta monilia collo
certatim matrona ruit belloque ministrant.
haud tanta cessisse uiros in tempore tali
laudis sorte piget, factoque in saecula ituro
laetantur tribuisse locum. tum celsa senatus
subsequitur turba. in medium certamine magno
priuatae cumulantur opes. nudare penates
ac nihil arcanos uitae melioris ad usus
seposuisse iuuat. coit et sine nomine uulgus.
corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa
exsangues rursus tollebat ad aethera uultus.
Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha
portantes responsa uiri. nam laeta ferebant
exaudisse adytis, sacra cum uoce tonaret
antrum et mugiret Phoebo iam intrata sacerdos:
"soluite, gens Veneris, grauiores corde timores;
aduersa et quicquid duri sub Marte manebat
exhaustum est uobis. restant leuiora laborum
et sine pernicie terror. dis uota precesque
ferte modo et tepidos aris libate cruores,
neu date terga malis. aderit Gradiuus, et ipse
Delius auertet propiora pericula uates
Troianos notus semper minuisse labores.
sed uero sed enim ante omnes altaria fument
centum festa Ioui; centum cadat hostia cultris
ille trucem belli nubem saeuasque procellas
in Libyam uiolentus aget. spectabitis ipsi
aegida turbato quatientem in proelia mundo."
atque ea Parnasi postquam clamata sub antris
allatum uulgique deus peruenit ad aures,
in Capitolinas certatim scanditur arces,
sternunturque Ioui et delubrum sanguine honorant.
tum paeana canunt responsaque fida precantur.
Interea assuetis senior Torquatus in armis
Sardoas patrio quatiebat milite terras.
namque ortum Iliaca iactans ab origine nomen
in bella Hampsagoras Tyrios renouata uocarat.
proles pulchra uiro nec tali digna parente
Hostus erat. cuius fretus fulgente iuuenta
ipse asper paci crudos sine uiribus annos
barbarici studio ritus refouebat in armis.
isque ubi Torquatum raptim properata ferentem
signa uidet pugnaeque auidas accedere dextras,
fraude loci nota latebrosa per auia saltus
euolat et prouisa fugae compendia carpens
uirgulta tegitur ualle ac frondentibus umbris.
Insula fluctisono circumuallata profundo
fastigatur aquis compressaque gurgite terras
enormes cohibet nudae sub imagine plantae;
inde Ichnusa prius Grais memorata colonis.
mox Libyci Sardus generoso sanguine fidens
Herculis ex sese mutauit nomina terrae.
affluxere etiam et sedes posuere coactas
dispersi pelago post eruta Pergama Teucri.
nec paruum decus aduecto cum classe paterna
agmine Thespiadum terris, Iolaë, dedisti.
fama est, cum laceris Actaeon flebile membris
supplicium lueret spectatae in fonte Dianae,
attonitum nouitate mali fugisse parentem
per freta Aristaeum et Sardoos isse recessus;
Cyrenen monstrasse ferunt noua litora matrem.
serpentum tellus pura ac uiduata uenenis,
sed tristis caelo et multa uitiata palude.
qua uidet Italiam, saxoso torrida dorso
exercet scopulis late freta pallidaque intus
arua coquit nimium Cancro fumantibus Austris.
cetera propensae Cereris nutrita fauore
Hoc habitu terrae nemorosa per inuia crebro
Torquatum eludens Hostus Sidonia pugnae
tela exspectabat sociosque laboris Hiberos.
qui postquam appulsis animos auxere carinis
haud mora prorumpit latebris, aduersaque late
agmina inhorrescunt, longumque coire uidetur
et conferre gradum. media interualla patentis
corripiunt campi properatis eminus hastis,
donec ad expertos enses, fidissima tela,
peruentum. dira inde lues, caeduntque caduntque
alternique animas saeuo in mucrone relinquunt.
Non equidem innumeras caedes totque horrida facta
sperarim tanto digne pro nomine rerum
pandere nec dictis bellantum aequare calorem.
sed uos, Calliope, nostro donate labori,
nota parum magni longo tradantur ut aeuo
facta uiri, et meritum uati sacremus honorem.
Ennius, antiqua Messapi ab origine regis,
miscebat primas acies, Latiaeque superbum
uitis adornabat dextram decus. hispida tellus
miserunt Calabri, Rudiae genuere uetustae,
nunc Rudiae solo memorabile nomen alumno.
is prima in pugna, uates ut Thracius olim,
infestam bello quateret cum Cyzicus Argo,
spicula deposito Rhodopeia pectine torsit,
spectandum sese non parua strage uirorum
fecerat, et dextrae gliscebat caedibus ardor.
aduolat aeternum sperans fore pelleret Hostus
si tantam labem, ac perlibrat uiribus hastam.
risit nube sedens uani conamina coepti
et telum procul in uentos dimisit Apollo
ac super his: "nimium, iuuenis, nimiumque superbis:
sperato absistas. sacer hic ac magna sororum
Aonidum cura est et dignus Apolline uates.
hic canet illustri primus bella Itala uersu
attolletque duces caelo, resonare docebit
hic Latiis Helicona modis nec cedet honore
Ascraeo famaue seni." sic Phoebus, et Hosto
ultrix per geminum transcurrit tempus harundo.
uertuntur iuuenis casu perculsa per agros
agmina, et effusae pariter dant terga cateruae,
dum pater audita nati nece turbidus irae
barbaricum atque immane gemens transfigit anhelum
pectus et ad manes urget uestigia nati."
At Libyae ductor Marcello fractus et acri
contusus pugna campos damnarat et arma
uerterat ad miseras non aequi Martis Acerras.
inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem,
Nuceriae nihilo leuior nec parcior irae,
incussit sese atque aequauit moenia terrae.
post Casilina sibi multum obluctatus iniquis
defendentum armis aegre reserauerat astu
limina et obsessis uitam pensauerat auro.
iamque in Dauniacos transfundens agmina campos
flectebat rabiem, quo praeda uel ira uocasset.
fumabat uersis incensa Petilia tectis
infelix fidei miseraeque secunda Sagunto,
at quondam Herculeam seruare superba pharetram.
Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus,
portisque intrarant Poeni. sed enim arce corusca
fisa loco manus Ausoniae stipata sedebat.
hic miranda mouens classem, quae condita portu
astabat (namque angustis e faucibus aequor
erumpit scopulos inter patuloque recessu
diffundit campis secretum gurgite pontum)
inclusas igitur, quibus haud enare dabatur
arce superposita, claustris maris extulit astu
perque auersa tulit portatas arua carinas.
lubrica roboreis aderant substramina plaustris,
atque recens caesi tergo prolapsa iuuenci
aequoream rota ducebat per gramina puppim.
et iam per colles dumosque ad litus adacta
innabat pelago ueniens sine remige classis.
Nuntius interea uectis non more carinis
terrentem freta curarum feruoribus implet,
dum procul Oebalios amet expugnare nepotes
et primus rostris sulcet naualibus arua,
assessos Capuae muros, claustra ipsa reuelli
portarum ac totum miseris incurrere bellum.
linquit coepta ferox pennasque addente pudore
atque ira simul immani per proxima motu
euolat et minitans auida ad certamina fertur.
haud secus amisso tigris si concita fetu
emicet, attonitae paucis lustratur in horis
Caucasus et saltu tramittitur alite Ganges,
donec fulmineo partus uestigia cursu
colligat et rabiem prenso consumat in hoste.
Obuius huic sparso Centenius agmine raptim
funditur audendi prauus facilisque periclis,
sed paruum decus Hannibali. nam uitis honore
perfunctus Latiae subitos stimularat agrestes
semermemque manum sternendam obiecerat hosti.
bis septem demissa neci (nec substitit agmen)
milia; bis septem, quae non sollertior ense,
sed genus insignis, iustis ducebat in armis
Fuluius; ast aeque per corpora fusa iacentum
raptum iter est, uictorque moram non passus eundi.
exsequiae tantum famam nomenque uolentem
mitificae mentis tenuerunt funere laeto.
namque per insidias (infandum!) et ab hospite caesus,
colloquium et promissa petit dum perfida gentis
Lucanae, Gracchus caeco circumdatus astu
occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi.
Sed non, ut scitum celerare ad moenia Poenum,
restabat res ulla loco. iam consul uterque
praecipites aderant, Nola uis omnis, et Arpis
aeui floridior Fabius rapida arma ferebat.
hinc Nero et hinc uolucres Silanus nocte dieque
impellebat agens properata ad bella cohortes.
undique conueniunt, pariterque opponere cunctos
uni ductores iuueni placet. arduus ipse
Tifata insidit, propior qua moenibus instat
collis, et e tumulis subiectam despicit urbem.
uerum ubi tot sese circumfundentibus armis
uallatas socium portas unaque negari
intrauisse sibi Capuaeque erumpere cernit,
anxius euentus nunc ferro frangere coetum
obstantum meditatur, init nunc auia coepto
consilia atque astu quaerit tot milia portis
abstrahere artatis cinctosque resoluere muros.
sic igitur secum curasque ita corde fatigat:
"quo, mens aegra, uocas? rursusne pericula sumam
non aequus regione loci? Capuaque uidente
terga dabo? an, residens uicini uertice montis,
exscindi ante oculos patiar socialia tecta?
non ita me experti Fabius Fabiique magister
turbatum, Hesperio cum clausos milite colles
euasi uictor sparsosque per arua iuuencos
iactare accensis stimulaui cornibus ignes.
haud dum omnes abiere doli. defendere nobis
si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam."
Haec postquam placita et tenuit sententia mentem,
non exspectato, Titan dum gurgite lucem
spirantes proferret equos, impellit in agmen
uoce manuque uiros et coepta immania pandit:
"perge, age, vince omnem, miles, uirtute laborem
et quantum humani possunt se tendere passus,
arduus accelera. Romam petis. hoc iter Alpes,
hoc Cannae strauere tibi. | eia, incute muris
umbonem Iliacis Capuaeque repende ruinas.
quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas
et demigrantem Tarpeia sede Tonantem.
Instincti glomerant gressus. Roma auribus haeret,
Roma oculis, creduntque ducis sollertibus actis
aptius id coeptum, quam si duxisset ab ipso
fatali Aeneadis campo. Vulturna citata
tramittunt alno uada postremique relinquunt
tardandis Italis corruptas igne carinas.
tum Sidicina legunt pernicibus arua maniplis
Threiciamque Calen, uestras a nomine nati,
Orithyia, domos. hinc Allifanus Iaccho
haud inamatus ager nymphisque habitata Casini
rura euastantur; mox et uicinus Aquinas
et quae fumantem texere giganta, Fregellae
agmine carpuntur uolucri. fert concitus inde
per iuga celsa gradum, duris qua rupibus haeret
bellator Frusino et surgit suspensa tumenti
dorso frugiferis Cerealis Anagnia glebis.
iamque adeo est campos ingressus et arua Labici,
linquens Telegoni pulsatos ariete muros,
haud dignam inter tanta moram. nec amoena retentant
Algida nec iuxta Iunonis tecta Gabinae.
praeceps ad ripas immani turbine fertur,
sulphureis gelidus qua serpit lenitur undis
ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim.
Hic ut signa ferox dimensaque castra locauit
et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis
Ilia prima uadis sacro se coniugis antro
condidit, et cunctae fugerunt gurgite nymphae.
at matres Latiae, ceu moenia nulla supersint,
attonitae passim furibundis gressibus errant.
ante oculos astant lacerae trepidantibus umbrae,
quaeque grauem ad Trebiam quaeque ad Ticina fluenta
oppetiere necem, Paulus Gracchusque cruenti
Flaminiusque simul miseris ante ora uagantur.
clausit turba uias. stat celsus et asper ab ira
ingentemque metum toruo domat ore senatus.
interdum tamen erumpunt sub casside fusae
per tacitum lacrimae, quidnam Fortuna minetur
quidue parent superi. pubes dispersa per altas
stat turres atque huc uentum sub corde uolutat,
ut iam Roma satis credat defendere muros.
Poenus ut ad somnos uix totam cursibus actae
indulsit pubi noctem, uigil ipse nec ullam
ad requiem facilis credensque abscedere uitae
quod sopor eripiat tempus, radiantibus armis
induitur Nomadumque iubet prorumpere turmas.
inde leuis frenis circum pauitantia fertur
quadrupedante sono perculsae moenia Romae.
nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat
infesta portas fruiturque timore pauentum,
nunc lentus celsis adstans in collibus intrat
urbem oculis discitque locos causasque locorum,
ac legeret uisu cuncta et penetraret in omnes
spectando partes, ni magno turbine adesset
Fuluius haud tota Capuae obsidione relicta.
tum demum castris turmas induxit ouantes
spectata ductor satiatus pectora Roma.
atque ubi nox depulsa polo primaque rubescit
lampade Neptunus reuocatque Aurora labores,
effundit rupto persultans agmina uallo
et, quantum clamare ualet: "per plurima nostra,
o socii, decora et sacratas sanguine dextras,
uobis ite pares et tantum audete sub armis
quantum Roma timet. reliquam hanc exscindite molem:
nil quod uincatis toto restabit in orbe.
neu populi uos Martigenae tardarit origo;
intratam Senonum capietis milibus urbem
assuetamque capi. fortasse curulibus altis
iam uos exemplo proauorum ad nobile letum
exspectant de more senes mortique parantur."
Talibus hinc Poenus; sed contra Oenotria pubes
non ullas uoces ducis aut praecepta requirit.
sat matres stimulant natique et cara supinas
tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum.
ostentant paruos uagituque incita pulsant
corda uirum, armatis infigunt oscula dextris.
ire uolunt et pro muris opponere densi
pectora respectantque suos fletumque resorbent.
ut uero impulso patefactae cardine portae
et simul erupit iunctis exercitus armis,
funditur immixtus gemitu precibusque per altos
ad caelum muros clangor, sparsaeque solutis
crinibus exululant matres atque ubera nudant.
Fuluius anteuolans agmen "quis nesciat" inquit
"non sponte ad nostros Poenum uenisse penates?
a portis fugit Capuae." subnectere plura
conantem tristis caeli cum murmure uasto
turbauit fragor et subita de nube procellae.
Iuppiter Aethiopum remeans tellure minantem
Romuleo Poenum ut uidit succedere uallo,
caelicolis raptim excitis defendere tecta
Dardana et in septem discurrere iusserat arces.
ipse e Tarpeio sublimis uertice cuncta,
et uentos simul et nubes et grandinis iras
fulminaque et tonitrus et nimbos conciet atros.
concussi tremuere poli, caelumque tenebris
clauditur, et terras caeco nox condit amictu.
instat tempestas oculis, hostique propinquo
Roma latet. iactae in turmas per nubila flammae
stridorem seruant, membrisque insibilat ignis.
hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis
bella mouent, quantis animos et pectora possint
irati satiare Iouis. fluit agmen aquarum
turbine confusum piceo et nigrante procella
atque omnes circa campos spumantibus undis
inuoluit. celsus summo de culmine montis
regnator superum sublata fulmina dextra
librauit clipeoque ducis non cedere certi
incussit. summa liquefacta est cuspis in hasta,
et fluxit ceu correptus fornacibus ensis.
Ambustis sed enim ductor Sidonius armis
sistebat socios et caecum e nubibus ignem
murmuraque a uentis misceri uana docebat.
tandem post clades socium caelique ruinam
non hoste in nimbis uiso, non ense, referri
signa iubet castris maestasque resuscitat iras:
"uentis debebis nimirum hiemisque procellis
unum, Roma, diem. sed non te crastina nobis
lux umquam eripiet, descendat Iuppiter ipse
in terras licet." infrendens dum talia fatur,
ecce serenato clarum iubar emicat axe,
purgatusque nitet discussis nubibus aether.
Aeneadae sensere deum telisque repostis
summissas tendunt alta ad Capitolia dextras
et festa cingunt montis penetralia lauro.
tum uultus modo non paruo sudore madentes,
nunc laetos Iouis aspectant: "da, summe deorum,
da, pater, ut sacro Libys inter proelia telo
concidat; haud alia potis est occumbere dextra."
Sic adeo orantes pressere silentia, postquam
abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris.
quem simul attollens rutilantem lampada Titan
obruit et uitae rediit mortalibus usus,
Poenus adest, nec se castris Oenotria pubes
continet. haud dum enses stricti, mediumque iacebat
tantum ad bella loci, quantum tramittere iactae
sufficerent hastae, cum fulgor hebescere caeli
per subitum coepit densaeque subire tenebrae
atque dies fugere atque armari ad proelia rursus
Iuppiter. incumbunt uenti, crassusque rotante
Austro nimborum feruet globus. intonat ipse,
quod tremat et Rhodope Taurusque et Pindus et Atlas.
audiuere lacus Erebi, mersusque profundis
agnouit tenebris caelestia bella Typhoeus.
inuadit Notus ac, piceam cum grandine multa
intorquens nubem, cunctantem et uana minantem
circumagit castrisque ducem succedere cogit.
uerum ubi depositis saepsit sese aggere telis,
laeta serenati facies aperitur Olympi,
nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem
fulmina, nec placido commota tonitrua caelo.
durat et affirmans non ultra spondet in ipsos
uenturam caeli rabiem, modo patria uirtus
in dextras redeat, nec Romam exscindere Poeni
credant esse nefas. ubi nam tunc fulmina tandem
inuicti iacuisse Iouis, cum sterneret ensis
Aetolos campos? ubi, cum Tyrrhena natarent
stagna cruore uirum? "pugnat pro moenibus" inquit
"si rector superum tot iactis fulmine telis,
inter tot motus cur me contra arma ferentem
afflixisse piget? uentis hiemique fugaces
terga damus? remeet, quaeso, mens illa uigorque,
qua uobis, cum pacta patrum, cum foedera adessent,
integrare acies placitum." sic pectora flammat,
donec equum Titan spumantia frena resoluit.
nec nox composuit curas somnusue frementem
ausus adire uirum, et redeunt cum luce furores.
rursus in arma uocat trepidos clipeoque tremendum
increpat atque armis imitatur murmura caeli.
Vt uero accepit tantum confidere diuis
Ausonios patres summissaque Baetis ad oras
auxilia et noctu progressum moenibus agmen,
sic agitare fremens obsessos otia iamque
securam Hannibalis Romam uiolentior instat.
iamque propinquabat muro, cum Iuppiter aegram
Iunonem alloquitur curis mulcetque monendo:
"nullane Sidonio iuueni, coniunxque sororque
cara mihi, non ulla umquam sine fine feroci
addes frena uiro? fuerit delere Saguntum,
exaequare Alpes, imponere uincula sacro
Eridano, foedare lacus. etiamne parabit
nostras ille domos, nostras perrumpere in arces?
siste uirum. namque, ut cernis, iam flagitat ignes
et parat accensis imitari fulmina flammis."
His dictis grates agit ac turbata per auras
deuolat et prensa iuuenis Saturnia dextra
"quo ruis, o uecors, maioraque bella capessis
mortali quam ferre datum?" Iuno inquit et atram
dimouit nubem ueroque apparuit ore.
"non tibi cum Phrygio res Laurentiue colono.
en, age (namque oculis amota nube parumper
cernere cuncta dabo) surgit qua celsus ad auras,
aspice, montis apex, uocitata Palatia regi
Parrhasio plena tenet et resonante pharetra
intenditque arcum et pugnas meditatur Apollo.
at qua uicinis tollit se collibus altae
molis Auentinus, uiden ut Latonia uirgo
accensas quatiat Phlegethontis gurgite taedas
exsertos auide pugnae nudata lacertos?
parte alia cerne, ut saeuis Gradiuus in armis
implerit dictum proprio de nomine campum.
hinc Ianus mouet arma manu, mouet inde Quirinus,
quisque suo de colle deus. sed enim aspice, quantus
aegida commoueat nimbos flammasque uomentem
Iuppiter et quantis pascat ferus ignibus iras.
huc uultus flecte atque aude spectare Tonantem:
quas hiemes, quantos concusso uertice cernis
sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis!
cede deis tandem et Titania desine bella."
sic affata uirum indocilem pacisque modique,
mirantem superum uultus et flammea membra,
abstrahit ac pacem terris caeloque reponit.
Respectans abit et castris auulsa moueri
signa iubet ductor remeaturumque minatur.
redditur extemplo flagrantior aethere lampas,
et tremula infuso resplendent caerula Phoebo.
at procul e muris uidere ut signa reuelli
Aeneadae uersumque ducem, tacita ora uicissim
ostentant nutuque docent, quod credere magno
non audent haerente metu; nec abire uolentis,
sed fraudem insidiasque putant et Punica corda,
ac tacitae natis infigunt oscula matres,
donec procedens oculis sese abstulit agmen
suspectosque dolos dempto terrore resoluit.
tum uero passim sacra in Capitolia pergunt
inque uicem amplexi permixta uoce triumphum
Tarpeii clamant Iouis ac delubra coronant.
iamque omnes pandunt portas. ruit undique laetum
non sperata petens dudum sibi gaudia uulgus.
hi spectant, quo fixa loco tentoria regis
adstiterint, hi, qua celsus de sede uocatas
affatus fuerit turmas, ubi belliger Astur
atque ubi atrox Garamas saeuusque tetenderit Hammon.
corpora nunc uiua sparguntur gurgitis unda,
nunc Anienicolis statuunt altaria nymphis.
tum festam repetunt lustratis moenibus urbem.