0

Eupolis atque Cratinus Aristophanesque poetae

atque alii, quorum comoedia prisca virorum est,

siquis erat dignus describi, quod malus ac fur,

quod moechus foret aut sicarius aut alioqui

famosus, multa cum libertate notabant.

Hinc omnis pendet Lucilius, hosce secutus,

mutatis tantum pedibus numerisque, facetus,

emunctae naris, durus componere versus.

Nam fuit hoc vitiosus: in hora saepe ducentos,

ut magnum, versus dictabat stans pede in uno;

cum flueret lutulentus, erat quod tollere velles;

garrulus atque piger scribendi ferre laborem,

scribendi recte: nam ut multum, nil moror. Ecce,

Crispinus minimo me provocat: "Accipe, si vis,

accipiam tabulas; detur nobis locus, hora,

custodes; videamus, uter plus scribere possit."

Di bene fecerunt, inopis me quodque pusilli

finxerunt animi, raro et perpauca loquentis;

at tu conclusas hircinis follibus auras

usque laborantis, dum ferrum molliat ignis,

ut mavis imitare. Beatus Fannius ultro

delatis capsis et imagine, cum mea nemo

scripta legat, volgo recitare timentis ob hanc rem,

quod sunt quos genus hoc minime iuvat, utpote pluris

culpari dignos. Quemvis media elige turba:

aut ob avaritiam aut misera ambitione laborat.

Hic nuptarum insanit amoribus, hic puerorum:

hunc capit argenti splendor; stupet Albius aere;

hic mutat merces surgente sole ad eum, quo

vespertina tepet regio, quin per mala praeceps

fertur uti pulvis collectus turbine, nequid

summa deperdat metuens aut ampliet ut rem.

Omnes hi metuunt versus, odere poetas.

"Fanum habet in cornu, longe fuge; dummodo risum

excutiat, sibi non, non cuiquam parcet amico

et quodcumque semel chartis inleverit, omnis

gestiet a furno redeuntis scire lacuque

et pueros et anus." Agedum pauca accipe contra.

Primum ego illorum, dederim quibus esse poetis,

excerpam numero: neque enim concludere versum

dixeris esse satis neque, siqui scribat uti nos

sermoni propiora, putes hunc esse poetam.

Ingenium cui sit, cui mens divinior atque os

magna sonaturum, des nominis huius honorem.

Idcirco quidam comoedia necne poema

esset, quaesivere, quod acer spiritus ac vis

nec verbis nec rebus inest, nisi quod pede certo

differt sermoni, sermo merus. "At pater ardens

saevit, quod meretrice nepos insanus amica

filius uxorem grandi cum dote recuset,

ebrius et, magnum quod dedecus, ambulet ante

noctem cum facibus." Numquid Pomponius istis

audiret leviora, pater si viveret? Ergo

non satis est puris versum perscribere verbis,

quem si dissolvas, quivis stomachetur eodem

quo personatus pacto pater. His ego, quae nunc,

olim quae scripsit Lucilius, eripias si

tempora certa modosque, et quod prius ordine verbum est

posterius facias praeponens ultima primis,

non, ut si solvas "postquam Discordia taetra

belli ferratos postis portasque refregit",

invenias etiam disiecti membra poetae.

Hactenus haec: alias, iustum sit necne poema.

Nunc illuc tantum quaeram, meritone tibi sit

suspectum genus hoc scribendi. Sulcius acer

ambulat et Caprius, rauci male cumque libellis,

magnus uterque timor latronibus; at bene siquis

et vivat puris manibus, contemnat utrumque.

Ut sis tu similis Caeli Birrique latronum,

non ego sim Capri neque Sulci: cur metuas me?

Nulla taberna meos habeat neque pila libellos,

quis manus insudet volgi Hermogenisque Tigelli,

nec recito cuiquam nisi amicis inque coactus.

Non ubivis coramve quibuslibet. In medio qui

scripta foro recitent, sunt multi quique lavantes:

suave locus voci resonat conclusus. Inanis

hoc iuvat, haud illud quaerentis, num sine sensu,

tempore num faciant alieno. "Laedere gaudes"

inquit "et hoc studio pravus facis." Unde petitum

hoc in me iacis? Est auctor quis denique eorum,

vixi cum quibus? Absentem qui rodit amicum,

qui non defendit alio culpante, solutos

qui captat risus hominum famamque dicacis,

fingere qui non visa potest, conmissa tacere

qui nequit: hic niger est, hunc tu, Romane, caveto.

Saepe tribus lectis videas cenare quaternos,

e quibus unus amet quavis aspergere cunctos

praeter eum qui praebet aquam; post hunc quoque potus,

condita cum verax aperit praecordia Liber:

hic tibi comis et urbanus liberque videtur

infesto nigris: ego si risi, quod ineptus

pastillos Rufillus olet, Gargonius hircum,

lividus et mordax videor tibi? Mentio siquae

de Capitolini furtis iniecta Petilli

te coram fuerit, defendas, ut tuus est mos:

"Me Capitolinus convictore usus amicoque

a puero est causaque mea permulta rogatus

fecit et incolumis laetor quod vivit in urbe;

sed tamen admiror, quo pacto iudicium illud

fugerit": hic nigrae sucus lolliginis, haec est

aerugo mera: quod vitium procul afore chartis,

atque animo prius, ut siquid promittere de me

possum aliud vere, promitto, liberius si

dixero quid, si forte iocosius, hoc mihi iuris

cum venia dabis: insuevit pater optimus hoc me,

ut fugerem exemplis vitiorum quaeque notando.

Cum me hortaretur, parce frugaliter atque

viverem uti contentus eo quod mi ipse parasset:

"Nonne vides, Albi ut male vivat filius utque

Baius inops? Magnum documentum, ne patriam rem

perdere quis velit." A turpi meretricis amore

cum deterreret: "Scetani dissimilis sis."

ne sequerer moechas, concessa cum Venere uti

possem: "Deprensi non bella est fama Treboni"

aiebat. "Sapiens, vitatu quodque petitu

sit melius, causas reddet tibi, mi satis est, si

traditum ab antiquis morem servare tuamque,

dum custodis eges, vitam famamque tueri

incolumem possum; simul ac duraverit aetas

membra animumque tuum, nabis sine cortice." Sic me

formabat puerum dictis et, sive iubebat

ut facerem quid, "habes auctorem, quo facias hoc"

unum ex iudicibus selectis obiciebat,

sive vetabat, "An hoc inhonestum et inutile factu

necne sit, addubites, flagret rumore malo cum

hic atque ille?" Avidos vicinum funus ut aegros

exanimat mortisque metu sibi parcere cogit,

sic teneros animos aliena opprobria saepe

absterrent vitiis. Ex hoc ego sanus ab illis

perniciem quaecumque ferunt, mediocribus et quis

ignoscas vitiis teneor. Fortassis et istinc

largiter abstulerit longa aetas, liber amicus,

consilium proprium; neque enim, cum lectulus aut me

porticus excepit, desum mihi. "Rectius hoc est;

hoc faciens vivam melius; sic dulcis amicis

occurram; hoc quidam non belle; numquid ego illi

inprudens olim faciam simile?" Haec ego mecum

conpressis agito labris; ubi quid datur oti,

inludo chartis. Hoc est mediocribus illis

ex vitiis unum; cui si concedere nolis,

multa poetarum veniat manus, auxilio quae

sit mihi: nam multo plures sumus, ac veluti te

Iudaei cogemus in hanc concedere turbam.

Eūpŏlĭs ātquĕ Crătīnŭs Ărīstŏphănēsquĕ pŏētaē

ātque ălĭī, quōrūm cōmoēdĭă prīscă vĭrōrum ēst,

sīquĭs ĕrāt dīgnūs dēscrībī, quōd mălŭs āc fūr,

quōd moēchūs fŏrĕt aūt sīcārĭŭs aūt ălĭōquī

fāmōsūs, mūltā cūm lībērtātĕ nŏtābānt.

Hīnc ōmnīs pēndēt Lūcīlĭŭs, hōscĕ sĕcūtūs,

mūtātīs tāntūm pĕdĭbūs nŭmĕrīsquĕ, făcētūs,

ēmūnctaē nārīs, dūrūs cōmpōnĕrĕ vērsūs.

Nām fŭĭt hōc vĭtĭōsŭs: ĭn hōrā saēpĕ dŭcēntōs,

ūt māgnūm, vērsūs dīctābāt stāns pĕde ĭn ūnō;

cūm flŭĕrēt lŭtŭlēntŭs, ĕrāt quōd tōllĕrĕ vēllēs;

gārrŭlŭs ātquĕ pĭgēr scrībēndī fērrĕ lăbōrēm,

scrībēndī rēctē: nam ūt mūltūm, nīl mŏrŏr. Ēccĕ,

Crīspīnūs mĭnĭmō mē prōvŏcăt: "Āccĭpĕ, sī vīs,

āccĭpĭām tăbŭlās; dētūr nōbīs lŏcŭs, hōră,

cūstōdēs; vĭdĕāmŭs, ŭtēr plūs scrībĕrĕ pōssīt."

Dī bĕnĕ fēcērūnt, ĭnŏpīs mē quōdquĕ pŭsīllī

fīnxērūnt ănĭmī, rāro ēt pērpaūcă lŏquēntīs;

āt tū cōnclūsās hīrcīnīs fōllĭbŭs aūrās

ūsquĕ lăbōrāntīs, dūm fērrūm mōllĭăt īgnīs,

ūt māvīs ĭmĭtārĕ. Bĕātūs Fānnĭŭs ūltrō

dēlātīs cāpsīs ĕt ĭmāgĭnĕ, cūm mĕă nēmō

scrīptă lĕgāt, vōlgō rĕcĭtārĕ tĭmēntĭs ŏb hānc rēm,

quōd sūnt quōs gĕnŭs hōc mĭnĭmē iŭvăt, ūtpŏtĕ plūrīs

cūlpārī dīgnōs. Quēmvīs mĕdĭa ēlĭgĕ tūrbā:

aūt ŏb ăvārĭtĭam aūt mĭsĕra āmbĭtĭōnĕ lăbōrāt.

Hīc nūptārum īnsānĭt ămōrĭbŭs, hīc pŭĕrōrūm:

hūnc căpĭt ārgēntī splēndōr; stŭpĕt Ālbĭŭs aērĕ;

hīc mūtāt mērcēs sūrgēntē sōle ăd ĕūm, quō

vēspērtīnă tĕpēt rĕgĭō, quīn pēr mălă praēcēps

fērtŭr ŭtī pūlvīs cōllēctūs tūrbĭnĕ, nēquīd

sūmmā dēpērdāt mĕtŭēns aūt āmplĭĕt ūt rēm.

Ōmnēs hī mĕtŭūnt vērsūs, ōdērĕ pŏētās.

"Fānum hăbĕt īn cōrnū, lōngē fŭgĕ; dūmmŏdŏ rīsūm

ēxcŭtĭāt, sĭbĭ nōn, nōn cuīquām pārcĕt ămīcō

ēt quōdcūmquĕ sĕmēl chārtīs īnlēvĕrĭt, ōmnīs

gēstĭĕt ā fūrnō rĕdĕūntīs scīrĕ lăcūquĕ

ēt pŭĕrōs ĕt ănūs." Ăgĕdūm paūca āccĭpĕ cōntrā.

Prīmum ēgo īllōrūm, dĕdĕrīm quĭbŭs ēssĕ pŏētīs,

ēxcērpām nŭmĕrō: nĕque ĕnīm cōnclūdĕrĕ vērsūm

dīxĕrĭs ēssĕ sătīs nĕquĕ, sīquī scrībăt ŭtī nōs

sērmōnī prŏpĭōră, pŭtēs hūnc ēssĕ pŏētām.

Īngĕnĭūm cuī sīt, cuī mēns dīvīnĭŏr ātque ōs

māgnă sŏnātūrūm, dēs nōmĭnĭs hūiŭs hŏnōrēm.

Īdcīrcō quīdām cōmoēdĭă nēcnĕ pŏēmă

ēssēt, quaēsīvērĕ, quŏd ācēr spīrĭtŭs āc vīs

nēc vērbīs nēc rēbŭs ĭnēst, nĭsĭ quōd pĕdĕ cērtō

dīffērt sērmōnī, sērmō mĕrŭs. "Āt pătĕr ārdēns

saēvīt, quōd mĕrĕtrīcĕ nĕpōs īnsānŭs ămīcā

fīlĭŭs ūxōrēm grāndī cūm dōtĕ rĕcūsēt,

ēbrĭŭs ēt, māgnūm quōd dēdĕcŭs, āmbŭlĕt āntĕ

nōctēm cūm făcĭbūs." Nūmquīd Pōmpōnĭŭs īstīs

aūdīrēt lĕvĭōră, pătēr sī vīvĕrĕt? Ērgō

nōn sātīs ēst pūrīs vērsūm pērscrībĕrĕ vērbīs,

quēm sī dīssōlvās, quīvīs stŏmăchētŭr ĕōdēm

quō pērsōnātūs pāctō pătĕr. Hīs ĕgŏ, quaē nūnc,

ōlīm quaē scrīpsīt Lūcīlĭŭs, ērĭpĭās sī

tēmpŏră cērtă mŏdōsque, ēt quōd prĭŭs ōrdĭnĕ vērbum ēst

pōstĕrĭūs făcĭās praēpōnēns ūltĭmă prīmīs,

nōn, ūt sī sōlvās "pōstquām Dīscōrdĭă taētră

bēllī fērrātōs pōstīs pōrtāsquĕ rĕfrēgīt",

īnvĕnĭās ĕtĭām dīsiēctī mēmbră pŏētaē.

Hāctĕnŭs haēc: ălĭās, iūstūm sīt nēcnĕ pŏēmă.

Nūnc īllūc tāntūm quaērām, mĕrĭtōnĕ tĭbī sīt

sūspēctūm gĕnŭs hōc scrībēndī. Sūlcĭŭs ācēr

āmbŭlăt ēt Căprĭūs, raūcī mălĕ cūmquĕ lĭbēllīs,

māgnŭs ŭtērquĕ tĭmōr lātrōnĭbŭs; āt bĕnĕ sīquīs

ēt vīvāt pūrīs mănĭbūs, cōntēmnăt ŭtrūmquĕ.

Ūt sīs tū sĭmĭlīs Caēlī Bīrrīquĕ lătrōnūm,

nōn ĕgŏ sīm Cāprī nĕquĕ Sūlcī: cūr mĕtŭās mē?

Nūllă tăbērnă mĕōs hăbĕāt nĕquĕ pīlă lĭbēllōs,

quīs mănŭs īnsūdēt vōlgi Hērmŏgĕnīsquĕ Tĭgēllī,

nēc rĕcĭtō cuīquām nĭsi ămīcīs īnquĕ cŏāctūs.

Nōn ŭbĭvīs cōrāmvĕ quĭbūslĭbĕt. Īn mĕdĭō quī

scrīptă fŏrō rĕcĭtēnt, sūnt mūltī quīquĕ lăvāntēs:

suāvĕ lŏcūs vōcī rĕsŏnāt cōnclūsŭs. Ĭnānīs

hōc iŭvăt, haūd īllūd quaērēntīs, nūm sĭnĕ sēnsū,

tēmpŏrĕ nūm făcĭānt ălĭēnō. "Laēdĕrĕ gaūdēs"

īnquĭt "ĕt hōc stŭdĭō prāvūs făcĭs." Ŭndĕ pĕtītūm

hōc īn mē iăcĭs? Ēst aūctōr quīs dēnĭque ĕōrūm,

vīxī cūm quĭbŭs? Ābsēntēm quī rōdĭt ămīcūm,

quī nōn dēfēndīt ălĭō cūlpāntĕ, sŏlūtōs

quī cāptāt rīsūs hŏmĭnūm fāmāmquĕ dĭcācīs,

fīngĕrĕ quī nōn vīsă pŏtēst, cōnmīssă tăcērĕ

quī nĕquĭt: hīc nĭgĕr ēst, hūnc tū, Rōmānĕ, căvētō.

Saēpĕ trĭbūs lēctīs vĭdĕās cēnārĕ quătērnōs,

ē quĭbŭs ūnŭs ămēt quāvīs āspērgĕrĕ cūnctōs

praētēr eūm quī praēbĕt ăquām; pōst hūnc quŏquĕ pōtūs,

cōndĭtă cūm vērāx ăpĕrīt praēcōrdĭă Lībēr:

hīc tĭbĭ cōmĭs ĕt ūrbānūs lībērquĕ vĭdētūr

īnfēstō nīgrīs: ĕgŏ sī rīsī, quŏd ĭnēptūs

pāstīllōs Rūfīllŭs ŏlēt, Gārgōnĭŭs hīrcūm,

līvĭdŭs ēt mōrdāx vĭdĕōr tĭbĭ? Mēntĭŏ sīquaē

dē Căpĭtōlīnī fūrtīs īniēctă Pĕtīllī

tē cōrām fŭĕrīt, dēfēndās, ūt tŭŭs ēst mōs:

Mē Căpĭtōlīnūs cōnvīctōre ūsŭs ămīcōque

ā pŭĕro ēst caūsāquĕ mĕā pērmūltă rŏgātūs

fēcĭt ĕt īncŏlŭmīs laētōr quōd vīvĭt ĭn ūrbĕ;

sēd tămĕn ādmīrōr, quō pāctō iūdĭcĭum īllūd

fūgĕrĭt": hīc nīgraē sūcūs lōllīgĭnĭs, haēc ēst

aērūgō mĕră: quōd vĭtĭūm prŏcŭl āfŏrĕ chārtīs,

ātque ănĭmō prĭŭs, ūt sīquīd prōmīttĕrĕ dē mē

pōssum ălĭūd vērē, prōmīttō, lībĕrĭūs sī

dīxĕrŏ quīd, sī fōrtĕ iŏcōsĭŭs, hōc mĭhĭ iūrīs

cūm vĕnĭā dăbĭs: īnsuēvīt pătĕr ōptĭmŭs hōc mē,

ūt fŭgĕrem ēxēmplīs vĭtĭōrūm quaēquĕ nŏtāndō.

Cūm me hōrtārētūr, pārcē frūgālĭtĕr ātquĕ

vīvĕrem ŭtī cōntēntŭs ĕō quōd mi īpsĕ părāssēt:

"Nōnnĕ vĭdēs, Ālbi ūt mălĕ vīvāt fīlĭŭs ūtquĕ

Bāiŭs ĭnōps? Māgnūm dŏcŭmēntūm, nē pătrĭām rēm

pērdĕrĕ quīs vĕlĭt." Ā tūrpī mĕrĕtrīcĭs ămōrĕ

cūm dētērrērēt: "Scētānī dīssĭmĭlīs sīs."

nē sĕquĕrēr moēchās, cōncēssā cūm Vĕnĕre ūtī

pōssēm: "Dēprēnsī nōn bēlla ēst fāmă Trĕbōnī"

āiēbāt. "Săpĭēns, vītātū quōdquĕ pĕtītŭ

sīt mĕlĭūs, caūsās rēddēt tĭbĭ, mī sătĭs ēst, sī

trādĭtum ăb āntīquīs mōrēm sērvārĕ tŭāmquĕ,

dūm cūstōdĭs ĕgēs, vītām fāmāmquĕ tŭērī

īncŏlŭmēm pōssūm; sĭmŭl āc dūrāvĕrĭt aētās

mēmbra ănĭmūmquĕ tŭūm, nābīs sĭnĕ cōrtĭcĕ." Sīc mē

fōrmābāt pŭĕrūm dīctīs ēt, sīvĕ iŭbēbāt

ūt făcĕrēm quĭd, "hăbēs aūctōrēm, quō făcĭās hōc"

ūnum ēx iūdĭcĭbūs sēlēctīs ōbĭcĭēbāt,

sīvĕ vĕtābăt, "Ăn hōc ĭnhŏnēstum ĕt ĭnūtĭlĕ fāctū

nēcnĕ sĭt, āddŭbĭtēs, flāgrēt rūmōrĕ mălō cūm

hīc ātque īlle?" Ăvĭdōs vīcīnūm fūnŭs ŭt aēgrōs

ēxănĭmāt mōrtīsquĕ mĕtū sĭbĭ pārcĕrĕ cōgīt,

sīc tĕnĕrōs ănĭmōs ălĭēna ōpprōbrĭă saēpĕ

ābstērrēnt vĭtĭīs. Ēx hōc ĕgŏ sānŭs ăb īllīs

pērnĭcĭēm quaēcūmquĕ fĕrūnt, mĕdĭōcrĭbŭs ēt quīs

īgnōscās vĭtĭīs tĕnĕōr. Fōrtāssĭs ĕt īstīnc

lārgĭtĕr ābstŭlĕrīt lōnga aētās, lībĕr ămīcūs,

cōnsĭlĭūm prŏprĭūm; nĕque ĕnīm, cūm lēctŭlŭs aūt mē

pōrtĭcŭs ēxcēpīt, dēsūm mĭhĭ. "Rēctĭŭs hōc ēst;

hōc făcĭēns vīvām mĕlĭūs; sīc dūlcĭs ămīcīs

ōccūrram; hōc quīdām nōn bēllē; nūmquĭd ĕgo īllī

īnprūdēns ōlīm făcĭām sĭmĭle?" Haēc ĕgŏ mēcūm

cōnprēssīs ăgĭtō lābrīs; ŭbĭ quīd dătŭr ōtī,

īnlūdō chārtīs. Hōc ēst mĕdĭōcrĭbŭs īllīs

ēx vĭtĭīs ūnūm; cuī sī cōncēdĕrĕ nōlīs,

mūltă pŏētārūm vĕnĭāt mănŭs, aūxĭlĭō quaē

sīt mĭhĭ: nām mūltō plūrēs sŭmŭs, āc vĕlŭtī tē

Iūdaēī cōgēmŭs ĭn hānc cōncēdĕrĕ tūrbām.