3

CEPVRICVS DE CVLTV HORTORVM

Faenoris tui, Silvine, quod stipulanti spoponderam tibi, reliquam pensiunculam percipe. Nam superioribus novem libris hac minus parte debitum, quod nunc persolvo, reddideram. Superest ergo cultus hortorum segnis ac neglectus quondam veteribus agricolis, nunc vel celeberrimus. Siquidem cum parcior apud priscos esset frugalitas, largior tamen pauperibus fuit usus epularum, lactis copia ferinaeque ac domesticarum pecudum carne velut aqua frumentoque summis atque humillimis victum tolerantibus. [2] Mox cum sequens et praecipue nostra aetas dapibus libidinosa pretia constituerit cenaeque non naturalibus desideriis sed censibus aestimentur, plebeia paupertas summota pretiosioribus cibis ad vulgares compellitur. [3] Quare cultus hortorum, quorum iam fructus magis in usu est, diligentius nobis, quam tradidere maiores, praecipiendus est, isque, sicut institueram, prorsa oratione prioribus subnecteretur exordiis, nisi propositum meum expugnasset frequens postulatio tua, quae praecepit, ut poeticis numeris explerem georgici carminis omissas partis, quas tamen et ipse Vergilius significaverat posteris se memorandas relinquere. Neque enim aliter istud nobis fuerat audendum quam ex voluntate vatis maxime venerandi; [4] cuius quasi numine instigante pigre sine dubio propter difficultatem operis, verumtamen non sine spe prosperi successus adgressi sumus tenuem admodum et paene viduatam corpore materiam, quae tam exilis est, ut in consummatione quidem totius operis adnumerari veluti particula possit laboris nostri, per se vero et quasi suis finibus terminata nullo modo speciose conspici. Nam etsi multa sunt eius quasi membra, de quibus aliquid possumus effari, tamen eadem tam exigua sunt, ut, quod aiunt Graeci, ex inconprehensibili parvitate harenae funis effici non possit. [5] Quare quicquid est istud, quod elucubravimus, adeo propriam sibi laudem non vindicat, ut boni consulat, si non sit dedecori prius editis a me scriptorum monumentis. Sed iam praefari desinamus.

LIBER X

Hōrtōrūm quŏquĕ tē cūltūs, Sīlvīnĕ, dŏcēbō,

ātque ĕă quaē quōndām spătĭīs ēxclūsŭs ĭnīquīs,

cūm cănĕrēt laētās sĕgĕtēs ēt mūnĕră Bācchī,

ēt tē, māgnă Pălēs, nēcnōn caēlēstĭă mēllă,

Vērgĭlĭūs nōbīs pōst sē mĕmŏrāndă rĕlīquīt.

Prīncĭpĭō sēdēm nŭmĕrōsō praēbĕăt hōrtō

pīnguĭs ăgēr pūtrīs glēbaē rĕsŏlūtăquĕ tērgă

quī gĕrĭt, ēt fōssūs grăcĭlīs ĭmĭtātŭr hărēnās,

ātque hăbĭlīs nătŭrā sōlī, quaē grāmĭnĕ laētō

pārtŭrĭt, ēt rŭtĭlās ĕbŭlī crĕăt ūvĭdă bācās.

Nām nĕquĕ sīccă plăcēt, nēc quaē stāgnātă pălūdĕ

pērpĕtĭtūr quĕrŭlaē sēmpēr cōnvīcĭă rānaē.

Tūm quaē spōntĕ sŭā frōndōsās ēdŭcăt ūlmōs

pālmĭtĭbūsquĕ fĕrīs laētātŭr, ĕt āspĕră sīlvīs

āchrădĭs, aūt prūnī lăpĭdōsīs ōbrŭtă pōmīs

gaūdĕt, ĕt īniūssī cōnstērnĭtŭr ūbĕrĕ mālī;

sēd nĕgăt ēllĕbŏrōs, ēt nōxĭă cārbăsă sūcō,

nēc pătĭtūr tāxōs, nēc strēnŭă tōxĭcă sūdāt,

quāmvīs sēmihŏmĭnīs vēsānō grāmĭnĕ fētă

māndrăgŏraē părĭāt flōrēs maēstāmquĕ cĭcūtām

nēc mănĭbūs mītīs fĕrŭlās nēc crūrĭbŭs aēquă

tērgă rŭbī spīnīsquĕ fĕrāt pălĭūrŏn ăcūtīs.

Vīcīnī quŏquĕ sīnt āmnēs, quōs īncŏlă dūrūs

āttrăhăt aūxĭlĭō sēmpēr sĭtĭēntĭbŭs hōrtīs,

aūt fōns īnlăcrĭmēt pŭtĕī nōn sēdĕ prŏfūndā,

nē grăvĭs haūsūrīs tēndēntĭbŭs īlĭă vēllāt.

Tālĭs hŭmūs vēl pāriĕtĭbūs vēl saēpĭbŭs hīrtīs

claūdātūr, nē sīt pĕcŏrī neū pērvĭă fūrī.

Neū tĭbĭ Daēdălĭaē quaērāntūr mūnĕră dēxtraē,

nēc Pŏlўclītēā nēc Phrādmŏnĭs aūt Ăgĕlādaē

ārtĕ lăbōrētūr, sēd trūncūm fōrtĕ dŏlātūm

ārbŏrĭs āntīquaē nūmēn vĕnĕrārĕ Prĭāpī

tērrĭbĭlīs mēmbrī, mĕdĭō quī sēmpĕr ĭn hōrtō

īnguĭnĭbūs pŭĕrō, praēdōnī fālcĕ mĭnētūr.

Ērgo ăgĕ nūnc cūltūs ēt tēmpŏră quaēquĕ sĕrēndīs

sēmĭnĭbūs, quaē cūră sătīs, quō sīdĕrĕ prīmūm

nāscāntūr flōrēs Paēstīquĕ rŏsārĭă gēmmēnt,

quō Bācchī gĕnŭs aūt ălĭēnā stīrpĕ grăvātă

mītĭs ădōptātīs cūrvētūr frūgĭbŭs ārbōs,

Pīĕrĭdēs tĕnŭī dēdūcĭtĕ cārmĭnĕ Mūsaē.

Ōcĕănī sĭtĭēns cūm iām Cănĭs haūsĕrĭt ūndās,

ēt părĭbūs Tītān ōrbēm lībrāvĕrĭt hōrīs,

cūm sătŭr Aūtūmnūs quāssāns sŭă tēmpŏră pōmīs

sōrdĭdŭs ēt mūstō spūmāntīs ēxprĭmĕt ūvās,

tūm mĭhĭ fērrātō vērsētūr rōbŏrĕ pālaē

dūlcĭs hŭmūs, sī iām plŭvĭīs dēfēssă mădēbīt.

Āt sī crūdă mănēt caēlō dūrātă sĕrēnō,

tūm iūssī vĕnĭānt dēclīvī trāmĭtĕ rīvī,

tērră bĭbāt fōntīs ĕt hĭāntĭă cōmplĕăt ōră.

Quōd sī nēc caēlī nēc cāmpī cōmpĕtĭt hūmōr,

īngĕnĭūmquĕ lŏcī vēl Iūppĭtĕr ābnĕgăt īmbrēm,

ēxspēctētŭr hĭēmps dūm Bācchī Gnōsĭŭs ārdōr

aēquŏrĕ caērŭlĕō cēlētūr vērtĭcĕ mūndī,

sōlĭs ĕt ādvērsōs mētuānt Ātlāntĭdĕs ōrtūs.

Ātque ŭbĭ iām tūtō nēcdūm cōnfīsŭs Ŏlŷmpō

sēd trĕpĭdūs prŏfŭgīt chēlās ēt spīcŭlă Phoēbūs

dīră Nĕpaē tērgōquĕ Crŏtī fēstīnăt ĕquīnō,

nēscĭă plēbs gĕnĕrīs mātrī nē pārcĭtĕ fālsaē.

Īstă Prŏmēthēaē gĕnĕtrīx fŭĭt āltĕră crētaē;

āltĕră nōs ēnīxă părēns, quō tēmpŏrĕ saēvōs

tēllūrēm pōntō mērsīt Nēptūnŭs, ĕt īmūm

cōncŭtĭēns bărăthrūm Lēthaēās tērrŭĭt ūndās.

Tūmquĕ sĕmēl Stўgĭūm rēgēm vīdērĕ trĕmēntēm

Tārtără, cūm pĕlăgī strĕpĕrēnt sūb pōndĕrĕ Mānēs.

Nōs fēcūndă mănūs vĭdŭō mōrtālĭbŭs ōrbĕ

prōgĕnĕrāt, nōs ābrūptaē tūm mōntĭbŭs āltīs

Deūcălĭōnēaē caūtēs pĕpĕrērĕ. Sĕd ēccĕ

dūrĭŏr aētērnūsquĕ vŏcāt lăbŏr: ēia ăgĕ sēgnīs

pēllĭtĕ nūnc sōmnōs, ēt cūrvī vōmĕrĕ dēntīs

iām vĭrĭdīs lăcĕrātĕ cŏmās, iām scīndĭte ămīctūs.

Tū grăvĭbūs rāstrīs cūnctāntĭă pērfŏdĕ tērgă,

tū pĕnĭtūs lātīs ērādĕrĕ vīscĕră mārrīs

nē dŭbĭta, ēt sūmmō fērvēntĭă cēspĭtĕ mīxtă

pōnĕrĕ, quaē cānīs iăcĕānt ūrēndă prŭīnīs,

vērbĕrĭbūs gĕlĭdīs īraēque ōbnōxĭă Caūrī,

āllĭgĕt ūt saēvūs Bŏrĕās Eūrūsquĕ rĕsōlvāt.

Pōst ŭbĭ Rīphaēaē tōrpēntĭă frīgŏră brūmaē

cāndĭdŭs āprīcā Zĕphўrūs rĕgĕlāvĕrĭt aūrā

sīdĕrĕōquĕ pŏlō cēdēt Lўră mērsă prŏfūndō,

vērĭs ĕt ādvēntūm nīdīs cāntābĭt hĭrūndŏ,

rūdĕrĕ tūm pīnguī, sŏlĭdō vēl stērcŏre ăsēllī,

ārmēntīvĕ fĭmō sătŭrēt iēiūnĭă tērraē

īpsĕ fĕrēns hŏlĭtōr dīrūptōs pōndĕrĕ quālōs,

pābŭlă nēc pŭdĕāt fīssō praēbērĕ nŏvālī

īmmūndīs quaēcūmquĕ vŏmīt lātrīnă clŏācīs.

Dēnsăquĕ iām plŭvĭīs dūrātăquĕ sūmmă prŭīnīs

aēquŏră dūlcĭs hŭmī rĕpĕtāt mūcrōnĕ bĭdēntīs.

Mōx bĕnĕ cūm glēbīs vīvācēm cēspĭtĭs hērbām

cōntūndāt mārraē vēl frāctī dēntĕ lĭgōnīs,

pūtrĭă mātūrī sōlvāntŭr ŭt ūbĕră cāmpī.

Tūnc quŏquĕ trītă sŏlō splēndēntĭă sārcŭlă sūmāt

āngūstōsquĕ fŏrōs ādvērsō līmĭtĕ dūcēns,

rūrsŭs ĭn ōblīquūm dīstīnguāt trāmĭtĕ pārvō.

Vērum ŭbĭ iām pūrō dīscrīmĭnĕ pēctĭtă tēllūs

dēpŏsĭtō squālōrĕ nĭtēns sŭă sēmĭnă pōscēt,

pīngĭtĕ tūnc vărĭōs, tērrēstrĭă sīdĕră, flōrēs,

cāndĭdă leūcŏĭa, ēt flāvēntĭă lūmĭnă cāltaē,

nārcīssīquĕ cŏmās, ĕt hĭāntīs saēvă lĕōnīs

ōră fĕrī, călăthīsquĕ vĭrēntĭă līlĭă cānīs,

nēc nōn vēl nĭvĕōs vēl caērŭlĕōs hўăcīnthōs.

Tūm quaē pāllĕt hŭmī, quaē frōndēns pūrpŭrăt aūrō,

pōnātūr vĭŏla, ēt nĭmĭūm rŏsă plēnă pŭdōrīs.

Nūnc mĕdĭcā pănăcēm lăcrĭmā, sūcōquĕ sălūbrī

glaūcēa, ēt prŏfŭgōs vīnctūră păpāvĕră sōmnōs

spārgĭtĕ, quaēquĕ vĭrōs ăcŭūnt ārmāntquĕ pŭēllīs,

iām Mĕgărīs vĕnĭānt gĕnĭtālĭă sēmĭnă būlbī,

ēt quaē Sīccă lĕgīt Gētūlīs ōbrŭtă glēbīs,

ēt quaē frūgĭfĕrō sĕrĭtūr vīcīnă Prĭāpō,

ēxcĭtĕt ūt Vĕnĕrī tārdōs ērūcă mărītōs.

Iām brĕvĕ chaērĕpŏlum ēt tōrpēntī grātă pălātō

īntĭbă, iām tĕnĕrīs frōndēns lāctūcŭlă fībrīs

ālĭăque īnfrāctīs spīcīs ĕt ŏlēntĭă lātē

ūlpĭcă quaēquĕ făbīs hăbĭlīs fābrīlĭă mīscēt.

Iām sĭsĕr Āssўrĭōquĕ vĕnīt quaē sēmĭnĕ rādīx

sēctăquĕ praēbētūr mădĭdō sŏcĭātă lŭpīnō,

ūt Pēlūsĭăcī prōrītēt pōcŭlă zŷthī.

Tēmpŏrĕ nōn ălĭō vīlī quŏquĕ sālgămă mērcĕ

cāppărĭs ēt trīstēs ĭnŭlaē fĕrŭlaēquĕ mĭnācēs

plāntāntūr, nēc nōn sērpēntĭă grāmĭnă mēntaē

ēt bĕne ŏdōrātī flōrēs spārgūntŭr ănēthī

rūtăquĕ Pāllădĭaē bācaē iūtūră săpōrēm

sēquĕ lăcēssēntī flētūm fāctūră sĭnāpīs,

ātque hŏlĕrīs pūllī rādīx lăcrĭmōsăquĕ caēpă

pōnĭtŭr ēt lāctīs gūstūs quaē cōndĭăt hērbă,

dēlētūră quĭdēm frōntī dătă sīgnă fŭgārūm,

vīmquĕ sŭam īdcīrcō prŏfĭtētūr nōmĭnĕ Grāiō.

Tūm quŏquĕ cōnsĕrĭtūr, tōtō quaē plūrĭmă tērraē

ōrbĕ vĭrēns părĭtēr plēbī rēgīquĕ sŭpērbō

frīgŏrĭbūs caūlēs ēt vērī cŷmătă mīttīt:

quaē părĭūnt vĕtĕrēs cēspōsō lītŏrĕ Cūmaē,

quaē Mārrūcīnī, quaē Sīgnĭă mōntĕ Lĕpīnō,

pīnguĭs ĭtēm Căpŭa, ēt Caūdīnīs faūcĭbŭs hōrtī,

fōntĭbŭs ēt Stăbĭaē cĕlĕbrēs ēt Vēsvĭă rūră,

dōctăquĕ Pārthĕnŏpē Sēbēthĭdĕ rōscĭdă lŷmphā,

quaē dūlcīs Pōmpēiă pălūs vīcīnă sălīnīs

Hērcŭlĕīs vĭtrĕōquĕ Sĭlēr quī dēflŭĭt āmnī,

quaē dūrī praēbēnt cŷmōsā stīrpĕ Săbēllī,

ēt Tūrnī lăcŭs ēt pōmōsī Tībŭrĭs ārvă,

Brūttĭă quaē tēllūs ēt mātĕr Ărīcĭă pōrrī.

Haēc ŭbĭ crēdĭdĭmūs rĕsŏlūtaē sēmĭnă tērraē,

ādsĭdŭō grăvĭdām cūltū cūrāquĕ fŏvēmūs,

ūt rĕdĕānt nōbīs cŭmŭlātō fēnŏrĕ mēssēs.

Ēt prīmūm mŏnĕō lārgōs īndūcĕrĕ fōntīs,

nē sĭtĭs ēxūrāt cōncēptō sēmĭnĕ pārtūm.

Āt cūm fētă sŭōs nēxūs ădăpērtă rĕsōlvīt,

flōrĭdă cūm sŏbŏlēs mātērnō pūllŭlăt ārvō,

prīmĭtĭīs plāntaē mŏdĭcōs tūm praēbĕăt īmbrēs

sēdŭlŭs īnrōrāns hŏlĭtōr fērrōquĕ bĭcōrnī

pēctăt, ĕt āngēntēm sūlcīs ēxtērmĭnĕt hērbām.

Āt sī dūmōsīs pŏsĭtī sūnt cōllĭbŭs hōrtī

nēc sūmmō nĕmŏrīs lābūntūr vērtĭcĕ rīvī,

āggĕrĕ praēpŏsĭtō cŭmŭlātīs ārĕă glēbīs

ēmĭnĕāt, sīcco ūt cōnsuēscāt pūlvĕrĕ plāntă,

nēc mūtātă lŏcō sĭtĭēns ēxhōrrĕăt aēstūs.

Mōx ŭbĭ nūbĭgĕnaē Phrīxī nēc pōrtĭtŏr Hēllēs

sīgnōrum ēt pĕcŏrūm prīncēps căpŭt ēffĕrĕt ūndīs,

ālmă sĭnūm tēllūs iām pāndĕt ădūltăquĕ pōscēns

sēmĭnă dēpŏsĭtīs cŭpĭēt sē nūbĕrĕ plāntīs:

īnvĭgĭlātĕ, vĭrī; tăcĭtō nām tēmpŏră grēssū

dīffŭgĭūnt nūllōquĕ sŏnō cōnvērtĭtŭr ānnūs.

Flāgĭtăt ēccĕ sŭōs gĕnĕtrīx mītīssĭmă fētūs,

ēt, quōs ēnīxa ēst pārtūs iām quaērĭt ălēndōs

prīvīgnāsquĕ rŏgāt prōlēs. Dătĕ nūnc sŭă mātrī

pīgnŏră, tēmpŭs ădēst; vĭrĭdī rĕdĭmītĕ părēntēm

prōgĕnĭē, tū cīngĕ cŏmās, tū dīssĕrĕ crīnīs.

Nūnc ăpĭō vĭrĭdī crīspētūr flōrĭdă tēllūs,

nūnc căpĭtīs pōrrī lōngō rĕsŏlūtă căpīllō

laētētūr mōllēmquĕ sĭnūm stăphўlīnŭs ĭnūmbrēt.

Nūnc ĕt ŏdōrātaē pĕrĕgrīnō mūnĕrĕ plāntaē

Sīcănĭīs crŏcĕaē dēscēndānt mōntĭbŭs Hŷblaē,

nātăquĕ iām vĕnĭānt hĭlărō sāmpsūchă Cănōpō,

ēt lăcrĭmās ĭmĭtātă tŭās, Cĭnўrēĭă vīrgŏ,

sēd mĕlĭōr stāctīs pōnātŭr Ăchāĭă mūrră,

ēt mălĕ dāmnātī maēstō quī sānguĭnĕ sūrgūnt

Aēăcĭī flōrēs īnmōrtālēsque ămărāntī

ēt quōs mīllĕ părīt dīvēs nātūră cŏlōrēs

dīspōnāt plāntīs hŏlĭtōr, quōs sēmĭnĕ sēvīt.

Nūnc vĕnĭāt quāmvīs ŏcŭlīs ĭnĭmīcă cŏrāmblē,

iāmquĕ sălūtārī prŏpĕrēt lāctūcă săpōrĕ,

trīstĭă quaē rĕlĕvāt lōngī fāstīdĭă mōrbī.

Āltĕră crēbră vĭrēt, fūscō nĭtĕt āltĕră crīnĕ,

ūtrăquĕ Caēcĭlĭī dē nōmĭnĕ dīctă Mĕtēllī;

tērtĭă, quaē spīssō sēd pūrō vērtĭcĕ pāllēt,

haēc sŭă Cāppădŏcaē sērvāt cōgnōmĭnă gēntīs.

Ēt mĕă, quām gĕnĕrānt Tārtēsī lītŏrĕ Gādēs,

cāndĭdă vībrātō dīscrīmĭnĕ, cāndĭdă thŷrso ēst.

Cŷprŏs ĭtēm Păphĭō quām pīnguī nūtrĭt ĭn ārvō,

pūnĭcĕā dēpēxă cŏmā, sēd lāctĕă crūre ēst.

Quōt făcĭēs, tŏtĭdēm sūnt tēmpŏră quāmquĕ sĕrēndī.

Caēcĭlĭām prīmō dēpōnĭt Ăquārĭŭs ānnō,

Cāppădŏcāmquĕ prĕmīt fērālī mēnsĕ Lŭpērcūs.

Tūquĕ tŭīs, Māvōrs, Tārtēssĭdă pāngĕ kălēndīs,

tūquĕ tŭīs Păphĭēn, Cўthĕrēĭă, pāngĕ kălēndīs;

dūm cŭpĭt ēt cŭpĭdaē quaērīt sē iūngĕrĕ mātrī

ēt mātēr făcĭlī mōllīssĭmă sūbiăcĕt ārvō,

īngĕnĕrā; nūnc sūnt gĕnĭtālĭă tēmpŏră mūndī,

nūnc ămŏr ād cŏĭtūs prŏpĕrāt, nūnc spīrĭtŭs ōrbīs

bācchātūr Vĕnĕrī stĭmŭlīsquĕ cŭpīdĭnĭs āctūs

īpsĕ sŭōs ădămāt pārtūs ēt fētĭbŭs īmplēt.

Nūnc pătĕr aēquŏrĕūs, nūnc ēt rēgnātŏr ăquārūm,

īllĕ sŭām Tēthŷn, hīc pōllŭĭt Āmphītrītēn,

ēt iām caērŭlĕō pārtūs ēnīxă mărītō

ūtrăquĕ nūnc rĕsĕrāt pōntūmquĕ nătāntĭbŭs īmplēt.

Māxĭmŭs īpsĕ dĕūm pŏsĭtō iām fūlmĭnĕ fāllāx

Ācrĭsĭōnēōs vĕtĕrēs ĭmĭtātŭr ămōrēs,

īnquĕ sĭnūs mātrīs vĭŏlēntō dēplŭĭt īmbrĕ.

Nēc gĕnĕtrīx nātī nūnc āspērnātŭr ămōrēm,

ēt pătĭtūr nēxūs flāmmātă cŭpīdĭnĕ tēllūs.

Hīnc mărĭa, hīnc mōntēs, hīnc tōtūs dēnĭquĕ mūndūs

vēr ăgĭt, hīnc hŏmĭnūm pĕcŭdūm vŏlŭcrūmquĕ cŭpīdō

ātque ămŏr īgnēscīt mēntī saēvītquĕ mĕdūllīs,

dūm sătĭātă Vĕnūs fēcūndōs cōmplĕăt ārtūs,

ēt gĕnĕrēt vărĭās sŏbŏlēs sēmpērquĕ frĕquēntēt

prōlĕ nŏvā mūndūm, văcŭō nē tōrpĕăt aēvō.

Sēd quĭd ĕgo īnfrēnō vŏlĭtārĕ pĕr aēthĕră cūrsū

pāssŭs ĕquōs aūdāx sūblīmī trāmĭtĕ rāptōr?

Īstă cănīt, māiōrĕ dĕō quēm Dēlphĭcă laūrūs

īmpŭlĭt ād rērūm caūsās ēt sācră mŏvēntēm

ōrgĭă nātūraē sēcrētăquĕ foēdĕră caēlī

ēxstĭmŭlāt vātēm pēr Dīndўmă cāstă Cўbēlēs

pērquĕ Cĭthaērōnēm, Nŷsēĭă pēr iŭgă Bācchī,

pēr sŭă Pārnāsī, pĕr ămīcă sĭlēntĭă Mūsīs

Pīĕrĭī nĕmŏrīs, Bācchēā vōcĕ frĕmēntēm

Dēlĭĕ tē Paēān, ēt te Eūhĭĕ | Eūhĭĕ Paēān.

Mē mĕă Cāllĭŏpē cūrā lĕvĭōrĕ văgāntēm

iām rĕvŏcāt pārvōquĕ iŭbēt dēcūrrĕrĕ gŷrō,

ēt sēcūm grăcĭlī cōnēctĕrĕ cārmĭnă fīlō,

quaē cănăt īntĕr ŏpūs Mūsā mŏdŭlāntĕ pŭtātōr

pēndŭlŭs ārbūstīs, hŏlĭtōr vĭrĭdāntĭbŭs hōrtīs.

Quāre ăgĕ, quōd sĕquĭtūr, pārvō dīscrīmĭnĕ sūlcī

spārgāntūr caēcīs nāstūrcĭă dīră cŏlūbrīs,

īndŏmĭtō mălĕ sānă cĭbō quās ēdŭcăt ālvūs,

ēt sătŭrēiă thўmī rĕfĕrēns thŷmbraēquĕ săpōrēm,

ēt tĕnĕrō cŭcŭmīs frăgĭlīquĕ cŭcūrbĭtă cōllō.

Hīspĭdă pōnātūr cĭnărā, quaē dūlcĭs Ĭācchō

pōtāntī vĕnĭāt nēc Phoēbō grātă cănēntī.

Haēc mŏdŏ pūrpŭrĕō sūrgīt glŏmĕrātă cŏrŷmbō,

mūrtĕŏlō mŏdŏ crīnĕ vĭrēt dēflēxăquĕ cōllō

nūnc ădăpērtă mănēt, nūnc pīnĕă vērtĭcĕ pūngīt,

nūnc sĭmĭlīs călăthō spīnīsquĕ mĭnāntĭbŭs hōrrēt,

pāllĭdă nōnnūmquām tōrtōs ĭmĭtātŭr ăcānthōs.

Mōx ŭbĭ sānguĭnĕīs sē flōrĭbŭs īndŭĭt ārbōs

Pūnĭcă, quaē rŭtĭlō mītēscīt tēgmĭnĕ grānī,

tēmpŭs ărīs sătĭō fāmōsăquĕ tūnc cŏrĭāndră

nāscūntūr grăcĭlīquĕ mĕlānthĭă grātă cŭmīnō,

ēt bāca āspărăgī spīnōsā prōsĭlĭt hērbā,

ēt mŏlŏchē, prōnō sĕquĭtūr quaē vērtĭcĕ sōlēm,

quaēquĕ tŭās aūdāx ĭmĭtātūr, Nŷsĭĕ, vītīs,

nēc mĕtŭīt sēntīs; nām vēprĭbŭs īmprŏbă sūrgēns

āchrădăs īndŏmĭtāsquĕ brўōnĭăs āllĭgăt ālnōs.

Nōmĭnĕ tūm Grāiō, ceū līttĕră prōxĭmă prīmaē

pāngĭtŭr īn cērā dōctī mūcrōnĕ măgīstrī,

sīc ĕt hŭmō pīnguī fērrātaē cūspĭdĭs īctū

dēprĭmĭtūr fŏlĭō vĭrĭdīs, pĕdĕ cāndĭdă bētă.

Quīn ĕt ŏdōrātīs mēssīs iām flōrĭbŭs īnstāt,

iām vēr pūrpŭrĕūm, iām vērsĭcŏlōrĭbŭs ānnī

fētĭbŭs ālmă părēns pīngī sŭă tēmpŏră gaūdēt.

Iām Phrўgĭaē lōtī gēmmāntĭă lūmĭnă prōmūnt,

ēt cōnīvēntīs ŏcŭlōs vĭŏlārĭă sōlvūnt;

ōscĭtăt ēt lĕo, ĕt īngĕnŭō cōnfūsă rŭbōrĕ

vīrgĭnĕās ădăpērtă gĕnās rŏsă praēbĕt hŏnōrēs

caēlĭtĭbūs tēmplīsquĕ Săbaēūm mīscĕt ŏdōrēm.

Nūnc vōs Pēgăsĭdūm cŏmĭtēs Ăchĕlōĭdăs ōrō

Maēnălĭōsquĕ chŏrōs Drўădūm nŷmphāsquĕ Năpaēās,

quaē cŏlĭtīs nĕmŭs Āmphrŷsī, quaē Thēssălă Tēmpē,

quaē iŭgă Cŷllēnēs ĕt ŏpācī rūră Lўcaēī

āntrăquĕ Cāstălĭīs sēmpēr rōrāntĭă gūttīs,

ēt quaē Sīcănĭī flōrēs lēgīstĭs Hălaēsī,

cūm Cĕrĕrīs prōlēs vēstrīs īntēntă chŏrēīs

aēquŏrĭs Hēnnaēī vērnāntĭă līlĭă cārpsīt

rāptăquĕ Lēthaēī cōniūnx mōx fāctă tўrānnī

sīdĕrĭbūs trīstīs ūmbrās ēt Tārtără caēlō

praēpŏsŭīt Dītēmquĕ Iŏvī lētūmquĕ sălūtī

ēt nūnc īnfērnō pŏtĭtūr Prōsērpĭnă rēgnō;

vōs quŏquĕ iām pŏsĭtō lūctū maēstōquĕ tĭmōrĕ

hūc făcĭlī grēssū tĕnĕrās ādvērtĭtĕ plāntās

tēllūrīsquĕ cŏmās sācrīs āptātĕ cănīstrīs.

Hīnc nūllae īnsĭdĭaē nŷmphīs, nōn ūllă răpīnă,

cāstă Fĭdēs nōbīs cŏlĭtūr sānctīquĕ Pĕnātēs.

Ōmnĭă plēnă iŏcīs, sēcūrō plēnă căchīnnō,

plēnă mĕrō laētīsquĕ vĭrēnt cōnvīvĭă prātīs.

Nūnc vēr ēgĕlĭdūm, nūnc ēst mōllīssĭmŭs ānnūs,

dūm Phoēbūs tĕnĕr, āc tĕnĕrā dēcūmbĕre ĭn hērbā

suādĕt, ĕt ārgūtō fŭgĭēntīs grāmĭnĕ fōntīs

nēc rĭgĭdōs pōtārĕ iŭvāt, nēc sōlĕ tĕpēntīs.

Iāmquĕ Dĭōnaēīs rĕdĭmītūr flōrĭbŭs hōrtūs,

iām rŏsă mītēscīt Sārrānō clārĭŏr ōstrō.

Nēc tām nūbĭfŭgō Bŏrĕā Lātōnĭă Phoēbē

pūrpŭrĕō rădĭāt vūltū, nēc Sīrĭŭs ārdōr

sīc mĭcăt, aūt rŭtĭlūs Pўrŏīs, aūt ōrĕ cŏrūscō

Hēspĕrŭs, Ēōō rĕmĕāt cūm Lūcĭfĕr ōrtū,

nēc tām sīdĕrĕō fūlgēt Thaūmāntĭăs ārcū,

quām nĭtĭdīs hĭlărēs cōnlūcēnt fētĭbŭs hōrtī.

Quāre ăgĕ vēl iŭbăre ēxōrtō iām nōctĕ sŭprēmā,

vēl dūm Phoēbŭs ĕquōs īn gūrgĭtĕ mērsăt Hĭbērō,

sīcŭbi ŏdōrātās praētēxĭt ămārăcŭs ūmbrās,

cārpĭtĕ nārcīssīquĕ cŏmās stĕrĭlīsquĕ bălaūstī.

Ēt tū, nē Cŏrўdōnĭs ŏpēs dēspērnăt Ălēxīs,

fōrmōsō Nāīs pŭĕrō fōrmōsĭŏr īpsā

fēr călăthīs vĭŏlam ēt nīgrō pērmīxtă lĭgūstrō

bālsămă cūm căsĭā nēctēns crŏcĕōsquĕ cŏrŷmbōs

spārgĕ mĕrō Bācchī; nām Bācchūs cōndĭt ŏdōrēs.

Ēt vōs, āgrēstēs, dūrō quī pōllĭcĕ mōllīs

dēmĕtĭtīs flōrēs, cānō iām vīmĭnĕ tēxtūm

sīrpĭcŭlūm fērrūgĭnĕīs cŭmŭlāte hўăcīnthīs.

Iām rŏsă dīstēndāt cōntōrtī stāmĭnă iūncī,

prēssăquĕ flāmmĕŏlā rūmpātūr fīscĭnă cāltā,

mērcĭbŭs ūt vērnīs dīvēs Vōrtūmnŭs ăbūndēt,

ēt tĭtŭbāntĕ grădū mūltō mădĕfāctŭs Ĭācchō

aērĕ sĭnūs gĕrŭlūs plēnōs grăvĭs ūrbĕ rĕpōrtēt.

Sēd cūm mātūrīs flāvēbīt mēssĭs ărīstīs

ātquĕ dĭēm gĕmĭnō Tītān ēxtēndĕrĭt āstrō,

haūsĕrĭt ēt flāmmīs Lērnaēī brāchĭă Cāncrī,

ālĭă tūnc caēpīs, Cĕrĕālĕ păpāvĕr ănēthō

iūngĭtĕ, dūmquĕ vĭrēnt, nēxōs dēfērtĕ mănīplōs

ēt cĕlĕbrēs Fōrtīs Fōrtūnaē dīcĭtĕ laūdēs

mērcĭbŭs ēxāctīs hĭlărīsquĕ rĕcūrrĭte ĭn hōrtōs.

Tūnc quŏquĕ prōscīssō rĭgŭōque īnspērsă nŏvālī

ōcĭmă cōmprĭmĭte ēt grăvĭbūs dēnsātĕ cўlīndrīs,

ēxūrāt sătă nē rĕsŏlūtī pūlvĕrĭs aēstūs,

pārvŭlŭs aūt pūlēx īnrēpēns dēntĕ lăcēssāt,

neū fōrmīcă răpāx pŏpŭlārī sēmĭnă pōssīt.

Nēc sōlūm tĕnĕrās aūdēnt ērōdĕrĕ frōndēs

īmplĭcĭtūs cōnchaē līmāx hīrsūtăquĕ cāmpē,

sēd cūm iām vălĭdō pīnguēscīt lūrĭdă caūlĕ

brāssĭcă cūmquĕ tŭmēnt pāllēntĭă rōbŏră bētaē

mērcĭbŭs ātque hŏlĭtōr gaūdēt sēcūrŭs ădūltīs

ēt iām mātūrīs quaērīt sūppōnĕrĕ fālcēm,

saēpĕ fĕrūs dūrōs iăcŭlātūr Iūppĭtĕr īmbrēs,

grāndĭnĕ dīlăpĭdāns hŏmĭnūmquĕ bŏūmquĕ lăbōrēs;

saēpe ĕtĭām grăvĭdīs īnrōrāt pēstĭfĕr ūndīs,

ē quĭbŭs īnfēstaē Bācchō glaūcīsquĕ sălīctīs

nāscūntūr vŏlŭcrēs sērpītque ērūcă pĕr hōrtōs,

quōs sŭpĕr īngrĕdĭēns ēxūrīt sēmĭnă mōrsū,

quaē căpĭtīs vĭdŭātă cŏmās spŏlĭātăquĕ nūdō

vērtĭcĕ trūncă iăcēnt trīstī cōnsūmptă vĕnēnō.

Haēc nē rūrĭcŏlaē pătĕrēntūr mōnstră, sălūtīs

īpsă nŏvās ārtīs vărĭa ēxpĕrĭēntĭă rērūm

ēt lăbŏr ōstēndīt mĭsĕrīs ūsūsquĕ măgīstēr

trādĭdĭt āgrĭcŏlīs vēntōs sēdārĕ fŭrēntīs

ēt tēmpēstātēm Tūscīs āvērtĕrĕ sācrīs.

Hīnc mălă Rūbīgō vĭrĭdīs nē tōrrĕăt hērbās,

sānguĭnĕ lāctēntīs cătŭlī plācātŭr ĕt ēxtīs.

Hīnc căpŭt Ārcădĭcī nūdūm cŭtĕ fērtŭr ăsēllī

Tŷrrhēnūs fīxīssĕ Tăgēs īn līmĭtĕ rūrīs,

ūtquĕ Iŏvīs māgnī prŏhĭbērēt fūlgŭră Tārchōn,

saēpĕ sŭās sēdēs praēcīnxīt vītĭbŭs ālbīs.

Hīnc Ămŷthāŏnĭūs, dŏcŭīt quēm plūrĭmă Chīrōn,

nōctūrnās crŭcĭbūs vŏlŭcrēs sūspēndĭt ĕt āltīs

cūlmĭnĭbūs vĕtŭīt fērālĭă cārmĭnă flērĕ.

Sēd nē dīră nŏvās sĕgĕtēs ănĭmālĭă cārpānt,

prōfŭĭt īntērdūm mĕdĭcāntēm sēmĭnă pīnguī

Pāllădĭā sĭnĕ frūgĕ sălīs cōnspārgĕre ămūrcā,

īnnātāvĕ lărīs nīgrā sătĭārĕ făvīllā.

Prōfŭĭt ēt plāntīs lătĭcēs īnfūndĕre ămārōs

mārrŭvĭī mūltōquĕ sĕdī cōntīngĕrĕ sūcō.

Āt sī nūllă vălēt mĕdĭcīnă rĕpēllĕrĕ pēstēm,

Dārdănĭaē vĕnĭūnt ārtēs nūdātăquĕ plāntās

fēmĭnă, quaē iūstīs tūm dēmum ŏpĕrātă iŭvēncaē

lēgĭbŭs ōbscēnō mānāt pŭdĭbūndă crŭōrĕ,

sēd rĕsŏlūtă sĭnūs, rĕsŏlūtō maēstă căpīllō,

tēr cīrcum ārĕŏlās ēt saēpēm dūcĭtŭr hōrtī.

Quēm cūm lūstrāvīt grădĭēns, mīrābĭlĕ vīsū,

nōn ălĭtēr quām dēcūssā plŭĭt ārbŏrĕ nīmbūs

vēl tĕrĕtīs mālī vēl tēctaē cōrtĭcĕ glāndīs,

vōlvĭtŭr īn tērrām dīstōrtō cōrpŏrĕ cāmpē.

Sīc quōndām măgĭcīs sōpītūm cāntĭbŭs ānguēm

vēllĕrĕ Phrīxēō dēlāpsūm vīdĭt Ĭōlcōs.

Sēd iām prōtŏtŏmōs tēmpūs dēcīdĕrĕ caūlēs

ēt Tārtēsĭăcōs Păphĭōsquĕ rĕvēllĕrĕ thŷrsōs

ātque ăpĭō fāscēs ēt sēctō cīngĕrĕ pōrrō.

Iāmque ērūcă sălāx fēcūndō prōvĕnĭt hōrtō,

lūbrĭcă iām lăpăthōs, iām thāmnī spōntĕ vĭrēscūnt

ēt scīlla, hīrsūtō saēpēs nūnc hōrrĭdă rūscō

prōdĭt ĕt āspărăgī cōrrūdă sĭmīllĭmă fīlō

ūmĭdăque āndrāchlē sĭtĭēntīs prōtĕgĭt āntēs

ēt grăvĭs ātrĭplĭcī cōnsūrgīt lōngă phăsēlōs.

Tūm mŏdŏ dēpēndēns trĭchĭlīs, mŏdŏ mōrĕ chĕlŷdrī

sōlĕ sŭb aēstīvō gĕlĭdās pēr grāmĭnĭs ūmbrās

īntōrtūs cŭcŭmīs praēgnāsquĕ cŭcūrbĭtă sērpīt.

Vnā nēque ēst īllīs făcĭēs: nām sī tĭbĭ cōrdī

lōngĭŏr ēst, grăcĭlī căpĭtīs quaē vērtĭcĕ pēndēt,

ē tĕnŭī cōllō sēmēn lĕgĕ; sīvĕ glŏbōsī

cōrpŏrĭs ātque ŭtĕrō nĭmĭūm quaē vāstă tŭmēscīt,

vēntrĕ lĕgēs mĕdĭō; sŏbŏlēm dăbĭt īllă căpācēm

Nārўcĭaē pĭcĭs aūt Āctaēī mēllĭs Hўmēttī

aūt hăbĭlēm lŷmphīs hămŭlām Bācchōvĕ lăgoēnām,

tūm pŭĕrōs ĕădēm flŭvĭīs īnnārĕ dŏcēbīt.

Līvĭdŭs āt cŭcŭmīs, grăvĭdā quī nāscĭtŭr ālvō

hīrtŭs ĕt ūt cŏlŭbēr nōdōsō grāmĭnĕ tēctūs

vēntrĕ cŭbāt flēxō sēmpēr cōllēctŭs ĭn ōrbēm,

nōxĭŭs ēxăcŭīt mōrbōs aēstātĭs ĭnīquaē.

fētĭdŭs hīc sūcō, pīnguī quŏquĕ sēmĭnĕ fārtūs.

Āt quī sūb trĭchĭlā mānāntēm rēpĭt ăd ūndām

lābēntēmquĕ sĕquēns nĭmĭūm tĕnŭātŭr ămōrĕ,

cāndĭdŭs, ēffētaē trĕmĕbūndĭŏr ūbĕrĕ pōrcaē,

mōllĭŏr īnfūsō călăthīs mŏdŏ lāctĕ gĕlātō,

dūlcĭs ĕrīt rĭgŭōquĕ mădēscīt lūtĕŭs ārvō

ēt fĕrĕt aūxĭlĭūm quōndām mōrtālĭbŭs aēgrīs.

Cūm cănĭs Ērĭgŏnēs flāgrāns Hўpĕrīŏnĭs aēstū

ārbŏrĕōs ăpĕrīt fētūs cŭmŭlātăquĕ mōrīs

cāndĭdă sānguĭnĕō mānāt fīscēllă crŭōrĕ,

tūnc praēcōx bĭfĕrā dēscēndĭt ăb ārbŏrĕ fīcūs

Ārmĕnĭīsque ēt cērĕŏlīs prūnīsquĕ Dămāscī

stīpāntūr călăthi ēt pōmīs, quaē bārbără Pērsīs

mīsĕrăt, ūt fāma ēst, pătrĭīs ārmātă vĕnēnīs.

Āt nūnc ēxpŏsĭtī pārvō dīscrīmĭnĕ lētī

Āmbrŏsĭōs praēbēnt sūcōs, ōblītă nŏcēndī.

Quīn ĕtĭam ēiūsdēm gēntīs dē nōmĭnĕ dīctă

ēxĭgŭō prŏpĕrānt mītēscĕrĕ Pērsĭcă mālō.

Tēmpēstīvă mădēnt quaē māxĭmă Gāllĭă dōnāt,

frīgŏrĭbūs pīgrō vĕnĭūnt Ăsĭātĭcă fētū.

Āt grăvĭs Ārctūrī sūb sīdĕrĕ pārtŭrĭt ārbōs

Līvĭă, Chālcĭdĭcīs ēt caūnīs aēmŭlă Chīīs,

pūrpŭrĕaēquĕ Chĕlīdŏnĭaē pīnguēsquĕ Mărīscaē

ēt cāllīstrūthīs, rŏsĕō quaē sēmĭnĕ rīdēt,

ālbăquĕ, quaē sērvāt flāvaē cōgnōmĭnă cēraē,

scīssă Lĭbŷssă sĭmūl, pīctō quŏquĕ Lŷdĭă tērgō.

Quīn ēt Tārdĭpĕdī sācrīs iām rītĕ sŏlūtīs

nūbĕ nŏvā sĕrĭtūr, caēlī pēndēntĭbŭs ūndīs,

gōngўlĭs, īnlūstrī mīttīt quām Nūrsĭă cāmpō,

quaēque Ămĭtērnīnīs dēfērtūr būnĭăs ārvīs.

Sēd iām mātūrīs nōs flāgĭtăt ānxĭŭs ūvīs

Eūhĭŭs ēxcūltōsquĕ iŭbēt claūdāmŭs ŭt hōrtōs.

Claūdĭmŭs īmpĕrĭōquĕ tŭō pārēmŭs ăgrēstēs,

āc mĕtĭmūs laētī tŭă mūnĕră, dūlcĭs Ĭācchĕ,

īntēr lāscīvōs Sătўrōs Pānāsquĕ bĭfōrmēs,

brāchĭă iāctāntēs vĕtŭlō mārcēntĭă vīnō.

Ēt tē Maēnălĭūm, tē Bācchūm tēquĕ Lўaēūm

Lēnaēūmquĕ pătrēm cănĭmūs sūb tēctă vŏcāntēs,

fērvĕăt ūt lăcŭs ēt mūltō cōmplētă Fălērnō

ēxūndēnt pīnguī spūmāntĭă dōlĭă mūstō.

Hāctĕnŭs hōrtōrūm cūltūs, Sīlvīnĕ, dŏcēbām,

sīdĕrĕī vātīs rĕfĕrēns praēcēptă Mărōnīs,

quī prīmūs vĕtĕrēs aūsūs rēclūdĕrĕ fōntīs

Āscraēūm cĕcĭnīt Rōmānă pĕr ōppĭdă cārmēn.

CEPVRICVS DE CVLTV HORTORVM

Faenoris tui, Siluine, quod stipulanti spoponderam tibi, reliquam pensiunculam percipe. Nam superioribus nouem libris hac minus parte debitum, quod nunc persoluo, reddideram. Superest ergo cultus hortorum segnis ac neglectus quondam ueteribus agricolis, nunc uel celeberrimus. Siquidem cum parcior apud priscos esset frugalitas, largior tamen pauperibus fuit usus epularum, lactis copia ferinaeque ac domesticarum pecudum carne uelut aqua frumentoque summis atque humillimis uictum tolerantibus. [2] Mox cum sequens et praecipue nostra aetas dapibus libidinosa pretia constituerit cenaeque non naturalibus desideriis sed censibus aestimentur, plebeia paupertas summota pretiosioribus cibis ad uulgares compellitur. [3] Quare cultus hortorum, quorum iam fructus magis in usu est, diligentius nobis, quam tradidere maiores, praecipiendus est, isque, sicut institueram, prorsa oratione prioribus subnecteretur exordiis, nisi propositum meum expugnasset frequens postulatio tua, quae praecepit, ut poeticis numeris explerem georgici carminis omissas partis, quas tamen et ipse Vergilius significauerat posteris se memorandas relinquere. Neque enim aliter istud nobis fuerat audendum quam ex uoluntate uatis maxime uenerandi; [4] cuius quasi numine instigante pigre sine dubio propter difficultatem operis, uerumtamen non sine spe prosperi successus adgressi sumus tenuem admodum et paene uiduatam corpore materiam, quae tam exilis est, ut in consummatione quidem totius operis adnumerari ueluti particula possit laboris nostri, per se uero et quasi suis finibus terminata nullo modo speciose conspici. Nam etsi multa sunt eius quasi membra, de quibus aliquid possumus effari, tamen eadem tam exigua sunt, ut, quod aiunt Graeci, ex inconprehensibili paruitate harenae funis effici non possit. [5] Quare quicquid est istud, quod elucubrauimus, adeo propriam sibi laudem non uindicat, ut boni consulat, si non sit dedecori prius editis a me scriptorum monumentis. Sed iam praefari desinamus.

LIBER X

Hortorum quoque te cultus, Siluine, docebo,

atque ea quae quondam spatiis exclusus iniquis,

cum caneret laetas segetes et munera Bacchi,

et te, magna Pales, necnon caelestia mella,

Vergilius nobis post se memoranda reliquit.

Principio sedem numeroso praebeat horto

pinguis ager putris glebae resolutaque terga

qui gerit, et fossus gracilis imitatur harenas,

atque habilis natura soli, quae gramine laeto

parturit, et rutilas ebuli creat uuida bacas.

Nam neque sicca placet, nec quae stagnata palude

perpetitur querulae semper conuicia ranae.

Tum quae sponte sua frondosas educat ulmos

palmitibusque feris laetatur, et aspera siluis

achradis, aut pruni lapidosis obruta pomis

gaudet, et iniussi consternitur ubere mali;

sed negat elleboros, et noxia carbasa suco,

nec patitur taxos, nec strenua toxica sudat,

quamuis semihominis uesano gramine feta

mandragorae pariat flores maestamque cicutam

nec manibus mitis ferulas nec cruribus aequa

terga rubi spinisque ferat paliuron acutis.

Vicini quoque sint amnes, quos incola durus

attrahat auxilio semper sitientibus hortis,

aut fons inlacrimet putei non sede profunda,

ne grauis hausuris tendentibus ilia uellat.

Talis humus uel parietibus uel saepibus hirtis

claudatur, ne sit pecori neu peruia furi.

Neu tibi Daedaliae quaerantur munera dextrae,

nec Polyclitea nec Phradmonis aut Ageladae

arte laboretur, sed truncum forte dolatum

arboris antiquae numen uenerare Priapi

terribilis membri, medio qui semper in horto

inguinibus puero, praedoni falce minetur.

Ergo age nunc cultus et tempora quaeque serendis

seminibus, quae cura satis, quo sidere primum

nascantur flores Paestique rosaria gemment,

quo Bacchi genus aut aliena stirpe grauata

mitis adoptatis curuetur frugibus arbos,

Pierides tenui deducite carmine Musae.

Oceani sitiens cum iam Canis hauserit undas,

et paribus Titan orbem librauerit horis,

cum satur Autumnus quassans sua tempora pomis

sordidus et musto spumantis exprimet uuas,

tum mihi ferrato uersetur robore palae

dulcis humus, si iam pluuiis defessa madebit.

At si cruda manet caelo durata sereno,

tum iussi ueniant decliui tramite riui,

terra bibat fontis et hiantia compleat ora.

Quod si nec caeli nec campi competit humor,

ingeniumque loci uel Iuppiter abnegat imbrem,

exspectetur hiemps dum Bacchi Gnosius ardor

aequore caeruleo celetur uertice mundi,

solis et aduersos metuant Atlantides ortus.

Atque ubi iam tuto necdum confisus Olympo

sed trepidus profugit chelas et spicula Phoebus

dira Nepae tergoque Croti festinat equino,

nescia plebs generis matri ne parcite falsae.

Ista Prometheae genetrix fuit altera cretae;

altera nos enixa parens, quo tempore saeuos

tellurem ponto mersit Neptunus, et imum

concutiens barathrum Lethaeas terruit undas.

Tumque semel Stygium regem uidere trementem

Tartara, cum pelagi streperent sub pondere Manes.

Nos fecunda manus uiduo mortalibus orbe

progenerat, nos abruptae tum montibus altis

Deucalioneae cautes peperere. Sed ecce

durior aeternusque uocat labor: eia age segnis

pellite nunc somnos, et curui uomere dentis

iam uiridis lacerate comas, iam scindite amictus.

Tu grauibus rastris cunctantia perfode terga,

tu penitus latis eradere uiscera marris

ne dubita, et summo feruentia cespite mixta

ponere, quae canis iaceant urenda pruinis,

uerberibus gelidis iraeque obnoxia Cauri,

alliget ut saeuus Boreas Eurusque resoluat.

Post ubi Riphaeae torpentia frigora brumae

candidus aprica Zephyrus regelauerit aura

sidereoque polo cedet Lyra mersa profundo,

ueris et aduentum nidis cantabit hirundo,

rudere tum pingui, solido uel stercore aselli,

armentiue fimo saturet ieiunia terrae

ipse ferens holitor diruptos pondere qualos,

pabula nec pudeat fisso praebere nouali

immundis quaecumque uomit latrina cloacis.

Densaque iam pluuiis durataque summa pruinis

aequora dulcis humi repetat mucrone bidentis.

Mox bene cum glebis uiuacem cespitis herbam

contundat marrae uel fracti dente ligonis,

putria maturi soluantur ut ubera campi.

Tunc quoque trita solo splendentia sarcula sumat

angustosque foros aduerso limite ducens,

rursus in obliquum distinguat tramite paruo.

Verum ubi iam puro discrimine pectita tellus

deposito squalore nitens sua semina poscet,

pingite tunc uarios, terrestria sidera, flores,

candida leucoia, et flauentia lumina caltae,

narcissique comas, et hiantis saeua leonis

ora feri, calathisque uirentia lilia canis,

nec non uel niueos uel caeruleos hyacinthos.

Tum quae pallet humi, quae frondens purpurat auro,

ponatur uiola, et nimium rosa plena pudoris.

Nunc medica panacem lacrima, sucoque salubri

glaucea, et profugos uinctura papauera somnos

spargite, quaeque uiros acuunt armantque puellis,

iam Megaris ueniant genitalia semina bulbi,

et quae Sicca legit Getulis obruta glebis,

et quae frugifero seritur uicina Priapo,

excitet ut Veneri tardos eruca maritos.

Iam breue chaerepolum et torpenti grata palato

intiba, iam teneris frondens lactucula fibris

aliaque infractis spicis et olentia late

ulpica quaeque fabis habilis fabrilia miscet.

Iam siser Assyrioque uenit quae semine radix

sectaque praebetur madido sociata lupino,

ut Pelusiaci proritet pocula zythi.

Tempore non alio uili quoque salgama merce

capparis et tristes inulae ferulaeque minaces

plantantur, nec non serpentia gramina mentae

et bene odorati flores sparguntur anethi

rutaque Palladiae bacae iutura saporem

seque lacessenti fletum factura sinapis,

atque holeris pulli radix lacrimosaque caepa

ponitur et lactis gustus quae condiat herba,

deletura quidem fronti data signa fugarum,

uimque suam idcirco profitetur nomine Graio.

Tum quoque conseritur, toto quae plurima terrae

orbe uirens pariter plebi regique superbo

frigoribus caules et ueri cymata mittit:

quae pariunt ueteres cesposo litore Cumae,

quae Marrucini, quae Signia monte Lepino,

pinguis item Capua, et Caudinis faucibus horti,

fontibus et Stabiae celebres et Vesuia rura,

doctaque Parthenope Sebethide roscida lympha,

quae dulcis Pompeia palus uicina salinis

Herculeis uitreoque Siler qui defluit amni,

quae duri praebent cymosa stirpe Sabelli,

et Turni lacus et pomosi Tiburis arua,

Bruttia quae tellus et mater Aricia porri.

Haec ubi credidimus resolutae semina terrae,

adsiduo grauidam cultu curaque fouemus,

ut redeant nobis cumulato fenore messes.

Et primum moneo largos inducere fontis,

ne sitis exurat concepto semine partum.

At cum feta suos nexus adaperta resoluit,

florida cum soboles materno pullulat aruo,

primitiis plantae modicos tum praebeat imbres

sedulus inrorans holitor ferroque bicorni

pectat, et angentem sulcis exterminet herbam.

At si dumosis positi sunt collibus horti

nec summo nemoris labuntur uertice riui,

aggere praeposito cumulatis area glebis

emineat, sicco ut consuescat puluere planta,

nec mutata loco sitiens exhorreat aestus.

Mox ubi nubigenae Phrixi nec portitor Helles

signorum et pecorum princeps caput efferet undis,

alma sinum tellus iam pandet adultaque poscens

semina depositis cupiet se nubere plantis:

inuigilate, uiri; tacito nam tempora gressu

diffugiunt nulloque sono conuertitur annus.

Flagitat ecce suos genetrix mitissima fetus,

et, quos enixa est partus iam quaerit alendos

priuignasque rogat proles. Date nunc sua matri

pignora, tempus adest; uiridi redimite parentem

progenie, tu cinge comas, tu dissere crinis.

Nunc apio uiridi crispetur florida tellus,

nunc capitis porri longo resoluta capillo

laetetur mollemque sinum staphylinus inumbret.

Nunc et odoratae peregrino munere plantae

Sicaniis croceae descendant montibus Hyblae,

nataque iam ueniant hilaro sampsucha Canopo,

et lacrimas imitata tuas, Cinyreia uirgo,

sed melior stactis ponatur Achaia murra,

et male damnati maesto qui sanguine surgunt

Aeacii flores inmortalesque amaranti

et quos mille parit diues natura colores

disponat plantis holitor, quos semine seuit.

Nunc ueniat quamuis oculis inimica coramble,

iamque salutari properet lactuca sapore,

tristia quae releuat longi fastidia morbi.

Altera crebra uiret, fusco nitet altera crine,

utraque Caecilii de nomine dicta Metelli;

tertia, quae spisso sed puro uertice pallet,

haec sua Cappadocae seruat cognomina gentis.

Et mea, quam generant Tartesi litore Gades,

candida uibrato discrimine, candida thyrso est.

Cypros item Paphio quam pingui nutrit in aruo,

punicea depexa coma, sed lactea crure est.

Quot facies, totidem sunt tempora quamque serendi.

Caeciliam primo deponit Aquarius anno,

Cappadocamque premit ferali mense Lupercus.

Tuque tuis, Mauors, Tartessida pange kalendis,

tuque tuis Paphien, Cythereia, pange kalendis;

dum cupit et cupidae quaerit se iungere matri

et mater facili mollissima subiacet aruo,

ingenera; nunc sunt genitalia tempora mundi,

nunc amor ad coitus properat, nunc spiritus orbis

bacchatur Veneri stimulisque cupidinis actus

ipse suos adamat partus et fetibus implet.

Nunc pater aequoreus, nunc et regnator aquarum,

ille suam Tethyn, hic polluit Amphitriten,

et iam caeruleo partus enixa marito

utraque nunc reserat pontumque natantibus implet.

Maximus ipse deum posito iam fulmine fallax

Acrisioneos ueteres imitatur amores,

inque sinus matris uiolento depluit imbre.

Nec genetrix nati nunc aspernatur amorem,

et patitur nexus flammata cupidine tellus.

Hinc maria, hinc montes, hinc totus denique mundus

uer agit, hinc hominum pecudum uolucrumque cupido

atque amor ignescit menti saeuitque medullis,

dum satiata Venus fecundos compleat artus,

et generet uarias soboles semperque frequentet

prole noua mundum, uacuo ne torpeat aeuo.

Sed quid ego infreno uolitare per aethera cursu

passus equos audax sublimi tramite raptor?

Ista canit, maiore deo quem Delphica laurus

impulit ad rerum causas et sacra mouentem

orgia naturae secretaque foedera caeli

exstimulat uatem per Dindyma casta Cybeles

perque Cithaeronem, Nyseia per iuga Bacchi,

per sua Parnasi, per amica silentia Musis

Pierii nemoris, Bacchea uoce frementem

Delie te Paean, et te Euhie | Euhie Paean.

Me mea Calliope cura leuiore uagantem

iam reuocat paruoque iubet decurrere gyro,

et secum gracili conectere carmina filo,

quae canat inter opus Musa modulante putator

pendulus arbustis, holitor uiridantibus hortis.

Quare age, quod sequitur, paruo discrimine sulci

spargantur caecis nasturcia dira colubris,

indomito male sana cibo quas educat aluus,

et satureia thymi referens thymbraeque saporem,

et tenero cucumis fragilique cucurbita collo.

Hispida ponatur cinara, quae dulcis Iaccho

potanti ueniat nec Phoebo grata canenti.

Haec modo purpureo surgit glomerata corymbo,

murteolo modo crine uiret deflexaque collo

nunc adaperta manet, nunc pinea uertice pungit,

nunc similis calatho spinisque minantibus horret,

pallida nonnumquam tortos imitatur acanthos.

Mox ubi sanguineis se floribus induit arbos

Punica, quae rutilo mitescit tegmine grani,

tempus aris satio famosaque tunc coriandra

nascuntur gracilique melanthia grata cumino,

et baca asparagi spinosa prosilit herba,

et moloche, prono sequitur quae uertice solem,

quaeque tuas audax imitatur, Nysie, uitis,

nec metuit sentis; nam uepribus improba surgens

achradas indomitasque bryonias alligat alnos.

Nomine tum Graio, ceu littera proxima primae

pangitur in cera docti mucrone magistri,

sic et humo pingui ferratae cuspidis ictu

deprimitur folio uiridis, pede candida beta.

Quin et odoratis messis iam floribus instat,

iam uer purpureum, iam uersicoloribus anni

fetibus alma parens pingi sua tempora gaudet.

Iam Phrygiae loti gemmantia lumina promunt,

et coniuentis oculos uiolaria soluunt;

oscitat et leo, et ingenuo confusa rubore

uirgineas adaperta genas rosa praebet honores

caelitibus templisque Sabaeum miscet odorem.

Nunc uos Pegasidum comites Acheloidas oro

Maenaliosque choros Dryadum nymphasque Napaeas,

quae colitis nemus Amphrysi, quae Thessala Tempe,

quae iuga Cyllenes et opaci rura Lycaei

antraque Castaliis semper rorantia guttis,

et quae Sicanii flores legistis Halaesi,

cum Cereris proles uestris intenta choreis

aequoris Hennaei uernantia lilia carpsit

raptaque Lethaei coniunx mox facta tyranni

sideribus tristis umbras et Tartara caelo

praeposuit Ditemque Ioui letumque saluti

et nunc inferno potitur Proserpina regno;

uos quoque iam posito luctu maestoque timore

huc facili gressu teneras aduertite plantas

tellurisque comas sacris aptate canistris.

Hinc nullae insidiae nymphis, non ulla rapina,

casta Fides nobis colitur sanctique Penates.

Omnia plena iocis, securo plena cachinno,

plena mero laetisque uirent conuiuia pratis.

Nunc uer egelidum, nunc est mollissimus annus,

dum Phoebus tener, ac tenera decumbere in herba

suadet, et arguto fugientis gramine fontis

nec rigidos potare iuuat, nec sole tepentis.

Iamque Dionaeis redimitur floribus hortus,

iam rosa mitescit Sarrano clarior ostro.

Nec tam nubifugo Borea Latonia Phoebe

purpureo radiat uultu, nec Sirius ardor

sic micat, aut rutilus Pyrois, aut ore corusco

Hesperus, Eoo remeat cum Lucifer ortu,

nec tam sidereo fulget Thaumantias arcu,

quam nitidis hilares conlucent fetibus horti.

Quare age uel iubare exorto iam nocte suprema,

uel dum Phoebus equos in gurgite mersat Hibero,

sicubi odoratas praetexit amaracus umbras,

carpite narcissique comas sterilisque balausti.

Et tu, ne Corydonis opes despernat Alexis,

formoso Nais puero formosior ipsa

fer calathis uiolam et nigro permixta ligustro

balsama cum casia nectens croceosque corymbos

sparge mero Bacchi; nam Bacchus condit odores.

Et uos, agrestes, duro qui pollice mollis

demetitis flores, cano iam uimine textum

sirpiculum ferrugineis cumulate hyacinthis.

Iam rosa distendat contorti stamina iunci,

pressaque flammeola rumpatur fiscina calta,

mercibus ut uernis diues Vortumnus abundet,

et titubante gradu multo madefactus Iaccho

aere sinus gerulus plenos grauis urbe reportet.

Sed cum maturis flauebit messis aristis

atque diem gemino Titan extenderit astro,

hauserit et flammis Lernaei brachia Cancri,

alia tunc caepis, Cereale papauer anetho

iungite, dumque uirent, nexos deferte maniplos

et celebres Fortis Fortunae dicite laudes

mercibus exactis hilarisque recurrite in hortos.

Tunc quoque proscisso riguoque inspersa nouali

ocima comprimite et grauibus densate cylindris,

exurat sata ne resoluti pulueris aestus,

paruulus aut pulex inrepens dente lacessat,

neu formica rapax populari semina possit.

Nec solum teneras audent erodere frondes

implicitus conchae limax hirsutaque campe,

sed cum iam ualido pinguescit lurida caule

brassica cumque tument pallentia robora betae

mercibus atque holitor gaudet securus adultis

et iam maturis quaerit supponere falcem,

saepe ferus duros iaculatur Iuppiter imbres,

grandine dilapidans hominumque boumque labores;

saepe etiam grauidis inrorat pestifer undis,

e quibus infestae Baccho glaucisque salictis

nascuntur uolucres serpitque eruca per hortos,

quos super ingrediens exurit semina morsu,

quae capitis uiduata comas spoliataque nudo

uertice trunca iacent tristi consumpta ueneno.

Haec ne ruricolae paterentur monstra, salutis

ipsa nouas artis uaria experientia rerum

et labor ostendit miseris ususque magister

tradidit agricolis uentos sedare furentis

et tempestatem Tuscis auertere sacris.

Hinc mala Rubigo uiridis ne torreat herbas,

sanguine lactentis catuli placatur et extis.

Hinc caput Arcadici nudum cute fertur aselli

Tyrrhenus fixisse Tages in limite ruris,

utque Iouis magni prohiberet fulgura Tarchon,

saepe suas sedes praecinxit uitibus albis.

Hinc Amythaonius, docuit quem plurima Chiron,

nocturnas crucibus uolucres suspendit et altis

culminibus uetuit feralia carmina flere.

Sed ne dira nouas segetes animalia carpant,

profuit interdum medicantem semina pingui

Palladia sine fruge salis conspargere amurca,

innataue laris nigra satiare fauilla.

Profuit et plantis latices infundere amaros

marruuii multoque sedi contingere suco.

At si nulla ualet medicina repellere pestem,

Dardaniae ueniunt artes nudataque plantas

femina, quae iustis tum demum operata iuuencae

legibus obsceno manat pudibunda cruore,

sed resoluta sinus, resoluto maesta capillo,

ter circum areolas et saepem ducitur horti.

Quem cum lustrauit gradiens, mirabile uisu,

non aliter quam decussa pluit arbore nimbus

uel teretis mali uel tectae cortice glandis,

uoluitur in terram distorto corpore campe.

Sic quondam magicis sopitum cantibus anguem

uellere Phrixeo delapsum uidit Iolcos.

Sed iam prototomos tempus decidere caules

et Tartesiacos Paphiosque reuellere thyrsos

atque apio fasces et secto cingere porro.

Iamque eruca salax fecundo prouenit horto,

lubrica iam lapathos, iam thamni sponte uirescunt

et scilla, hirsuto saepes nunc horrida rusco

prodit et asparagi corruda simillima filo

umidaque andrachle sitientis protegit antes

et grauis atriplici consurgit longa phaselos.

Tum modo dependens trichilis, modo more chelydri

sole sub aestiuo gelidas per graminis umbras

intortus cucumis praegnasque cucurbita serpit.

Vna neque est illis facies: nam si tibi cordi

longior est, gracili capitis quae uertice pendet,

e tenui collo semen lege; siue globosi

corporis atque utero nimium quae uasta tumescit,

uentre leges medio; sobolem dabit illa capacem

Naryciae picis aut Actaei mellis Hymetti

aut habilem lymphis hamulam Bacchoue lagoenam,

tum pueros eadem fluuiis innare docebit.

Liuidus at cucumis, grauida qui nascitur aluo

hirtus et ut coluber nodoso gramine tectus

uentre cubat flexo semper collectus in orbem,

noxius exacuit morbos aestatis iniquae.

fetidus hic suco, pingui quoque semine fartus.

At qui sub trichila manantem repit ad undam

labentemque sequens nimium tenuatur amore,

candidus, effetae tremebundior ubere porcae,

mollior infuso calathis modo lacte gelato,

dulcis erit riguoque madescit luteus aruo

et feret auxilium quondam mortalibus aegris.

Cum canis Erigones flagrans Hyperionis aestu

arboreos aperit fetus cumulataque moris

candida sanguineo manat fiscella cruore,

tunc praecox bifera descendit ab arbore ficus

Armeniisque et cereolis prunisque Damasci

stipantur calathi et pomis, quae barbara Persis

miserat, ut fama est, patriis armata uenenis.

At nunc expositi paruo discrimine leti

Ambrosios praebent sucos, oblita nocendi.

Quin etiam eiusdem gentis de nomine dicta

exiguo properant mitescere Persica malo.

Tempestiua madent quae maxima Gallia donat,

frigoribus pigro ueniunt Asiatica fetu.

At grauis Arcturi sub sidere parturit arbos

Liuia, Chalcidicis et caunis aemula Chiis,

purpureaeque Chelidoniae pinguesque Mariscae

et callistruthis, roseo quae semine ridet,

albaque, quae seruat flauae cognomina cerae,

scissa Libyssa simul, picto quoque Lydia tergo.

Quin et Tardipedi sacris iam rite solutis

nube noua seritur, caeli pendentibus undis,

gongylis, inlustri mittit quam Nursia campo,

quaeque Amiterninis defertur bunias aruis.

Sed iam maturis nos flagitat anxius uuis

Euhius excultosque iubet claudamus ut hortos.

Claudimus imperioque tuo paremus agrestes,

ac metimus laeti tua munera, dulcis Iacche,

inter lasciuos Satyros Panasque biformes,

brachia iactantes uetulo marcentia uino.

Et te Maenalium, te Bacchum teque Lyaeum

Lenaeumque patrem canimus sub tecta uocantes,

ferueat ut lacus et multo completa Falerno

exundent pingui spumantia dolia musto.

Hactenus hortorum cultus, Siluine, docebam,

siderei uatis referens praecepta Maronis,

qui primus ueteres ausus recludere fontis

Ascraeum cecinit Romana per oppida carmen.